انواع رکاب: گذری بر تاریخچه رکاب انگشتر و معرفی و شناسایی انواع رکاب

جابجا کردن خاک و سنگ به منظور بنای عمارت، گاه منجر به یافتن اشیائی می‌شد که چشم‌ها را گرد و دهان را می‌گشود. توده‌هایی فشرده از خاک و سنگ با رنگ و لعابی چشم‌نواز که انسان آن را گوهر نامید. اغنیا و ثروتمندان که اندوخته‌ای مضاف بر معاش روزانه داشتند، علاقه‌ی وافری به خرید و جمع‌آوری این اشیا نشان می‌دادند. اما نگهداری اینها را چه سود، وقتی در کنج و صندوقی پنهان می‌شد؟ اینجا بود که رکاب متولد شد. انگشتر وسیله‌ای است که از رکاب و سوار (گوهر) تشکیل می‌شود. عدم حضور هر یک از این دو مورد در ساختار انگشتر، آن را از اعتبار ساقط می‌کند. رکاب در حقیقت فندانسیون و صندوقچه‌ای است تا گوهر صاحبش را در چشم دیگران بنمایاند و همچون مادرش زمین، از آن محافظت کند. فلسفه‌ی پیدایش رکاب را اگر چنین بدانیم، باید اضافه کنیم که در حال حاضر رکاب انواع مختلفی دارد. از این رو در این مقاله از تراث بر آنیم تا ضمن تاریخچه رکاب و قیمت آن، به بررسی انواع رکاب بپردازیم و اطلاعات مطلوبی را در این زمینه در اختیار شما قرار دهیم.

انواع رکاب و تاریخچه و کاربرد آنها

تهیه رکاب‌های گوناگون تاریخچه کهنی را از آن خود کرده است. از این رو در ذیل به صورت مجزا کاربرد رکاب و تاریخچه آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

کاربرد رکاب

علاقه انسان به جمع آوری و نگهداری از اشیا گرانبها تنها محدود به جمال و جلالش نبود! انسان‌ها بر این باور بودند که این اشیاء نادر، قدرت‌هایی ماورایی و جادویی به همراه دارند. رکاب یا مرکب را فرهنگ معین چنین توصیف می‌کند :

«حلقۀ فلزی که به زین اسب آویزان می‌کنند و هنگام سوار شدن پا در آن می‌گذارند.»

در اصطلاح اما این حلقه‌ی فلزی برای حمل و نگهداری از سوار خود که در اینجا گوهر است کاربرد دارد.

در مقدمه اشاره کردیم که در گذشته، سنگ و گوهر در مکانی امن و در گنجینه‌ای سخت محفوظ بود. کاربرد رکاب هم، دقیقاً همین‌طور بوده و تنها باید ویژگی قابل حمل بودن را به آن افزود. اما رفته رفته، کاربرد اصلی انواع رکاب کمرنگ شده و به ارزش هنری و بصری آن افزوده شده است.

بدین‌ترتیب استفاده از فلز در ساخت انواع نخستین رکاب، نشانگر تلاش پیشینیان برای ارزش بخشیدن به آن است، چرا که فرایند شکل بخشیدن به فلز در گذشته بسیار دشوارتر از اکنون بوده است.

تاریخچه رکاب

اگرچه به طور دقیق مشخص نیست اولین رکاب را چه کسی ابداع کرد، اما می‌توان حدس زد که این ابداع می‌تواند الهام گرفته از مراسم و جشن‌های بسیار دوری باشد که در آن چاکران و سینه‌چاکان هر پادشاه، از جای جای قلمرو او خلعت و هدایایی به رسم اثبات نوکری برای او می‌آوردند. در این مراسم پرشکوه به صف شده و یکان یکان زانو می‌زدند، دست‌هایی مملو از تحفه‌هاشان را چون قنوت به بالای سر می‌گرفتند و بر شاه و شاهان عرضه می‌کردند.

رکاب در حقیقت سمبلی از همین صحنه است. انواع رکاب، سوار گرانقدر خود را حمل می‌کنند، اما باید حافظ و نگهدار او باشند. به نظر نویسنده، برج خلعت پوشان در شمال غرب ایران، آمیزه‌ای از این دو نماد است. طبق آخرین یافته‌ها، تاریخچه‌ی ساخت زیورآلات و جواهرات پوشیدنی به بیش از یکصد هزار سال پیش بازمی گردد. زمانی که انسان‌های اولیه برای حفاظت از خود یا نمایش قدرت، تاج و دندان حیوانات را به گردن خود آویزان می‌کردند.

بیشتر بخوانید: تفاوت انگشتر مجسلی و اسپرت

طبق داستان‌ها و روایات، سلیمان نبی هم مجهز به رکاب و نگینی بود که اسم اعظم خداوندی بر آن‌ها بود. او با استفاده از این انگشتر بود که معجزه‌هایی از قبیل قالی پرنده، احضار اجنه، جابجایی ملک و تخت خویش را انجام داد.

روایت است که امام علی (علیه‌السلام) انگشتری داشت که رکابش چهار مثقال و نگینش نیز پنج مثقال و ارزش آن سیصد بار شتر از نقره و چهار بار شتر مملو از طلا بود. نقل است که حضرت این انگشتری را در حالی که بر سر نماز بود، به مسکین و سائلی بخشید. نوح و موسی و عیسی نبی (علیهم‌السلام) هم هر کدام رکاب و نگین و کلماتی ممهور و منقوش، مختص به انگشتر خود را داشتند.

علاقه‌ی دیرینه‌ی اعراب به سنگ و جواهرات در سلیقه و خرید کنونی آن‌ها مشهود است. حجرالاسود هم گوهری سوار بر رکاب خود (کعبه) است. آن داستان‌های مقدس که این سنگ در سینه دارد را تنها رکاب او بازگو می‌کند و روزانه میلیون‌ها مسلمان گردن به آستانش خم کرده و گوش به فرمانش می‌سپارند.

با نگاهی به رکاب‌های قدیمی و عتیقه ساخته شده در جهان، بدون اغراق می‌توان دریافت که رکاب‌های ساخته شده در سرزمین ایران به خصوص در دوران ساسانی و هخامنشی و پس از دوران صفویه، از زیبایی وصف ناپذیری بهره می‌برد که ارزش هنری و قیمتی آن را دوچندان می‌کرد. بسیاری از رکاب‌ها و انگشترهای ساخته شده در جهان، سمبلیک، ساده و رمزآلود است.

در حالیکه انواع رکاب ساخته شده در ایران، چشم‌نواز، به مراتب پیچیده‌تر و نشانگر هنر هنرمند می‌باشند. اگرچه بیشترین طلاجات و نقره‌جات یعنی فلزات گرانبها در ساخت رکاب، به پیش از اسلام باز می‌گردد، اما پس از اسلام، بخصوص در دوره صفویه، هنرنمایی هنرمندان بیشتر به چشم می‌خورد. طبع لطیف و ذوق قریح هنرمندان ایران زمین در ساخت رکاب با نمادگرایی و سلطه جویی بارز در هنر غیر ایرانی، تضاد و تفاوتی فاحش داشت.

فیلم سینمایی ارباب حلقه‌ها می‌تواند بیانگر نوع نگاه دیرینه غرب به انواع رکاب و انگشتری باشد. مشخصاتی که برای نوع غیر ایرانی برشمردیم، در این فیلم نیز مصداق‌پذیر است؛ رکابی بدون نگین، ساده اما دارای پیام زور، قدرت، فساد و تباهی.

در مقابل، اما نگاه ایرانیان به رکاب می‌گوید:

گویی که چون سواری بر لعل تو خزیدم  /  تابیده از یمانی بر درّ تو جهیدم
آخر چه سود جانا کاندر رکاب جانان  /  آسوده تر ز خارا سنگ گهر ندیدم

این دو بیت، روایتگر موجزی از طبع لطیف ایرانیان و نگاه آنان به جهان پیرامون است.

بازار خرید و فروش انواع رکاب

هنر را نمی‌توان قیمت‌گذاری کرد. هنر ارزشمند است و قیمت اسمی آن را عاشق و عشقبازش تعیین می‌کند. اگر سری به بازارهای مکاره و خیابانی رکاب و انگشتر بزنیم، چه در میان کسبه‌ی مغازه‌دار و چه در میان دستفروشان، بیشتر با رکاب‌هایی مواجه می‌شویم که اصطلاحاً بازاری بوده و بدون ارزش هنری ذاتی هستند.

رکاب‌هایی که زمانی به روش ماشینی و ریخته‌گری در کشور خودمان تولید می‌شدند، هم اکنون از کشور چین وارد شده و موجب بیکاری بسیاری شده‌اند.

برای یافتن انواع رکاب قیمتی و ارزشمند، باید ابتدا خوب پرس‌وجو کرد. صنعتگران و هنرمندانی که به خصوص در شهر زنجان به صورت بسیار محدود قبول سفارش می‌کنند و پس از دریافت مبلغی به صورت علی الحساب، کار نهایی را حداقل یکسال پس از ثبت سفارش تحویل می‌دهند. شاید عده‌ای گمان کنند این بازار گرمی و فریب است، اما به واقع چنین نیست. ساخت هر رکاب چندین هفته زمان نیاز دارد و مضافاً اینکه این چند هفته را نمی‌توان بدون صبر و حوصله پیوسته و بدون وقفه کار کرد.

کشورهای عربی و مسلمان حوزه خلیج فارس هم علاقه وافری به رکاب‌های ساخت ایران دارند. صادرات و فروش رکاب‌های ساخت هنرمندانی از شهرهای زنجان، قم، مشهد، تهران، تبریز و شیراز و همچنین مهاجرت برخی هنرمندان این حوزه به این کشورها با درآمدهای بسیار بالا امری متداول است.

رفاه نسبی و درآمد بالاتر اعراب مسلمان در خاورمیانه، آن‌ها را آشناتر از ما ایرانیان با هنر خودمان کرده است. نویسنده که خود به این کشورها سفر کرده است، دقت خویش را در تعامل با ایشان و در مواجهه با ساعت‌های مچی و انگشتر‌های لوکس آن‌ها یادآوری می‌کند.

در بخشی از یک گفتگو، قیمت انگشتری زیبای یک فرد اهل کویت با رکاب شیخ احمد که نظرم را جلب کرده بود را از وی جویا شدم. او که این انگشتر را از یک تاجر ایرانی خریداری کرده بود گفت برای این انگشتر حاضر بودم ده هزار دلار بپردازم، اما تا فهمیدم که قیمتش تنها هزار دلار است، یکی برای خود و دیگری برای پدرم تهیه کردم. علاقمند به خرید بیشتر هم بودم که متاسفانه فروشنده از تنوع جنس عریان بود.

قیمت رکاب انگشتر

یکی از مهم‌ترین عواملی که روی قیمت نهایی انواع رکاب اثرگذار است، عیار فلز به کار رفته در ساخت آن است. البته این مورد می‌تواند برای کم فروشی و فریب به کار رود و عیار استاندارد فلزات گرانبها در ساخت جواهرات کاملاً مشخص است. به عنوان مثال برای طلا عیار هجده استاندارد بوده، عیاری کمتر از این مقدار خارج از عرف بازار و بیشتر از این عدد به عنوان تقاضای لوکس شناخته می‌شود.

بیشتر بخوانید: گران‌ترین انگشتر دنیا

اما آنچه قیمت واقعی یک رکاب دستساز را تعیین می‌کند کیفیت و قدمت ساخت اثر است. بهترین رکاب‌های نقره دستساز موجود در بازار ایران را به صورت نو می‌توان با قیمت‌های مناسبی خریداری کرد. به عنوان مثال رکاب شیخ احمد زنجان که یکی از پرطرفدارترین و زیباترین انواع رکاب موجود در بازار ایران است، قیمتی بین پانصد هزار تومان (بیست دلار) تا ده میلیون تومان (چهارصد دلار) دارد. ارزش واقعی چنین رکاب‌هایی در واقع بسیار بیشتر از این مقدار بوده و تنها به علت شرایط وخیم اقتصادی و قدرت پایین خرید در این بازه قیمتی عرضه می‌شوند.

همچین رکاب‌های سفارشی دستساز که وزن، جنس یا شکلی خارج از عرف مرسوم بازار داشته باشند را نیز می‌توان با صرف مبالغ بیشتر سفارش داد و تهیه کرد. بسته به وسع مالی و علاقه‌ای که کسی می‌تواند به این صنعت و هنر داشته باشد، مقدار هزینه‌ای که می‌توان برای این کار کرد بی‌نهایت است.

زیرا این رکاب‌ها علاوه بر قدمت و بیشینه‌ی هنری که از خود به نمایش می‌گذارند در صورت عدم تماس با مواد خورنده و اسیدی می‌توانند به صورت مادام‌العمر در انگشتان صاحب خویش خودنمایی کنند و چه بسا ارزش مادی و معنوی خود را پس از مرگ صاحبشان از دست نداده و در شجره خانوادگی به یادگار بمانند.

بررسی انواع رکاب

رکاب از نظر نوع جنس، ساخت، رنگ، شکل و ظاهر و …، انواع گوناگونی را شامل می‌شود که در ذیل به تفکیک به تبیین آنها خواهیم پرداخت.

انواع رکاب از نظر جنسیت و سن

اگرچه امروزه با اصطلاح یونیسکس یا بدون جنسیت در پوشاک و جواهرات بسیار مواجه می‌شویم، اما نیک می‌دانیم که نمی‌توان جنسیت یعنی زنانه و مردانه بودن برخی جواهرت را نادیده گرفت. عموماً رکاب و جواهراتی با طرح‌های پیچیده، رنگ‌های غلیظ و بسیار درخشان برای خانم‌ها و رکاب‌هایی با طرح‌هایی ساده‌تر همراه با رنگ‌های مات غیر درخشان برای مردان کاربرد دارد.

اگرچه در میان رکاب‌های دستساز ایرانی، انواع ظریف‌تر برای زنان هم موجود است، اما عدم وجود طرح‌های ویژه برای زنان، خصوصاً دختران شکاف عمیقی را در بازار ایجاد کرده است.

یکی دیگر از ایراداتی که انواع رکاب‌های دستساز دارند این است که عموماً جوان پسند نبوده و افراد با سنین بالاتر علاقه بیشتری نسبت به این رکاب‌ها نشان می‌دهند و این امری است که می‌تواند مورد توجه سازندگان و هنرمندان عزیز قرار گیرد.

اگرچه دست بردن در اصالت طراحی رکاب‌ها امری نامعقول می‌نماید، اما هنرمندان، بخصوص دانشجویان رشته هنر و طراحی می‌توانند با مطالعه جدی و بهره‌گیری دانش و تجربه‌ی اساتید دانشگاه و مشورت صنعتگران بازار جدیدی برای فروش و کسب درآمد خود ایجاد کنند.

انواع رکاب از نظر نوع ساخت

رکاب‌ها بر اساس شکل و نحوه ساخت به دو دسته دستساز و غیر دستساز تقسیم می‌شوند.

• رکاب ماشینی (صنعتی)

به لطف تکنولوژی، امروزه دستگاه‌هایی وجود دارند که می‌توانند به صورت انبوه رکاب‌هایی با شکل‌های ساده تا بسیار پیچیده تولید کنند. هزینه ساخت پایین و دسترس‌پذیری، از مزیت‌های این گونه محصولات است. همه افراد با هر بودجه و سلیقه‌ای می‌توانند یکی از این‌گونه رکاب‌ها را انتخاب و تهیه کنند. این گزینه بخصوص برای نوجوانانی که علاقمند به تهیه رکاب‌های متنوع با شکل‌های به روز و ارزانقیمت هستند، انتخاب معقول‌تری به نظر می‌رسد. اما معمولاً این‌گونه رکاب‌ها فاقد ارزش هنری بوده و تنها جنس آن رکاب در قیمت نهایی مؤثر خواهد بود.

• رکاب دستساز

مهم‌ترین و باارزش‌ترین انواع رکاب و جواهرات، آن‌هایی هستند که با عرق جبین و کد یمین ساخته و تولید می‌شوند. هر رکاب محصول صرف ده‌ها و صدها ساعت هنر و ذوق هنرمند است. این گونه رکاب‌ها نسبت به بودجه‌ی خریدار و جنس بکار رفته در آن، می‌توانند قیمت‌های باورنکردنی داشته باشند.

قلم زنی، حکاکی و دوات‌گری نمونه‌هایی از مهم‌ترین هنرهای دستی به کار رفته روی رکاب دستساز به شمار می‌روند. این گونه صنایع دستی، در همه نقاط جهان طرفدار و خریدار دارند به همین دلیل معمولاً ارزش خود را حفظ می‌کنند و قابلیت خرید و فروش در هر زمان و مکان را دارند.

بیشتر بخوانید: ترفندهای تغییر سایز انگشتر

انواع رکاب از نظر جنس و رنگ

همان‌طور که اشاره شد، پیشینیان هم با نیم نگاهی به آینده و در جهت کمال و رشد صنعت و هنر، از فلز برای ساخت انواع رکاب بهره می‌بردند. رکاب‌هایی از جنس چوب، هیچ‌گاه به محبوبیت رکاب‌های فلزی نرسید. فلز با استحکام و دوام بسیار، جنس‌های متفاوت و قابلیت درخشش و خودنمایی توانست رقیب خود، چوب را کنار بزند.

اما فلزات گوناگونی در ساخت انواع رکاب کاربرد دارند؛ فلزاتی که از گذشته تاکنون از محبوبیت آن‌ها کاسته نشده و به ترتیب اهمیت شامل: طلا، نقره، برنز، مس و برنج بوده است. از فلزات جدید و گرانبهایی که قدمت تاریخی ندارند، اما بسیار پر ارزش محسوب می‌شوند، می‌توان به پلاتین و تیتانیوم اشاره کرد. گرچه قدمت استفاده از پلاتین برای ساخت جواهرات از سه قرن تجاوز نمی‌کند و تیتانیوم محصولی کاملاً تکنولوژیک و نوین بوده و ردپایی از آن در تاریخ مشاهده نمی‌شود.

انواع رکاب از نظر مدل و طرح

در کنار نقش طبیعت در ساخت گوهر و انواع سنگ زینتی، جواهرات و زیور آلاتی که بشر همواره از آن‌ها استفاده کرده است، محصول خلاقیت و ذوق هنرمندان بوده است. بسته به بودجه‌ی خریدار یا مصرف کننده و نسبت به زمان و هنری که هنرمند بر روی اثر خود بر جای می‌گذارد، رکاب‌ها شکل و ظاهر متفاوتی پیدا می‌کنند. هر قدر این هنر سخت‌تر باشد و از دست و پنجه‌ی کمتر انسانی برآید، طبعاً دارای ارزش بیشتری خواهد بود.

بیشتر بخوانید: طرح مناسب انگشتر

از پرطرفدارترین مدل‌ها و طرح‌های رکاب‌هایی که اکنون در بازار ایران وجود دارند، می‌توان به انواع زیر اشاره کرد:

• رکاب شیخ احمد
• رکاب چنگ
• رکاب فیلی
• رکاب ناودانی
• رکاب شکوفه
• رکاب ریز دیش
• رکاب گوار سرزلفی
• رکاب هشت ترک
• رکاب خیاری
• رکاب شیاری
• رکاب حصیری
• رکاب چهار اشک طاووسی
• رکاب جواهری
• رکاب خورشیدی
• رکاب عربی
• رکاب لطفی
• رکاب شیراز
• رکاب صفوی
• رکاب موشی و…

به جز برخی قالب‌های مذکور در ساخت انواع رکاب، نقش و ضرب شمایل و رخ، گل و بلبل یا گل و مرغ، آهو و گلستان، لیلی و مجنون، شعر نوشته و آیه و حدیث هم در ساخت رکاب دیده می‌شود.

انواع رکاب از نظر کاربرد

صرفنظر از بهای تمام شده و قدرت خرید مصرف کننده در انگشتر و جواهرات، کاربردهایی دیگر هم برای انواع رکاب می‌توان در نظر گرفت. بین عابدی که برای قرب و استعانت به خدای خویش، انگشتری به انگشت می‌گیرد یا متمولی که برای نمایش فخر و جلال و ثروتش، سفارش ساخت رکاب می‌دهد، زمین تا آسمان فاصله است.

کاربردها متنوعی که برای رکاب بیان شده است که می‌تواند به درستی نمایانگر بخشی از شخصیت صاحب آن باشد. پس می‌توان نتیجه گرفت که انگشتر و خاصه رکاب، تناسبی واقعی با شخصیت صاحب دارد.

• اعتقاد، مذهب و دین

حرمت تتو و خالکوبی در بعضی از ادیان و مذاهب و همزمان نیاز آدمی به برقراری نوعی ارتباط معنوی با باورهای خویش، پیروان این ادیان را بیشتر به سمت استفاده از انواع رکاب در انگشتر سوق می‌دهد. آنها می‌توانند با حکاکی نقش‌های بسیاری که در اعتقادات خود برای آن‌ها ارزش قایلند، از این جایگزین برای انواع تتو و خالکوبی استفاده کنند. این نقوش و نوشته‌ها می‌توانند به دارنده و صاحب خویش آرامش بخشیده و از استرس و فشار روح و روان آن‌ها بکاهند.

• دعا و جادو

در گذشته دعانویس‌ها کاربرد‌های متفاوتی برای انواع رکاب در نظر می‌گرفتند. برخی دعاهایی را روی رکابی از مس می‌نوشتند تا اثر کند یا برای نفوذ بر دل معشوق، جنس رکاب به طلا و نقره تغییر می‌کرد. گاه از رکاب‌هایی با جنس آهن هم برای کسب جرأت و شهامت استفاده می‌نمودند.

• یادگاری و غنیمت

یادگاری و غنیمت هم از جمله کاربردهای استفاده از انواع رکاب در ساخت انگشتر است. اگر غنیمت را امری شوم و و غیراخلاقی بپنداریم، بخشش یادگاری در نقطه مقابل آن قرار دارد. فاتحان و شوالیه‌های جنگی در روزگاران قدیم نشان‌هایی از فتح و فتوحات یا قتل و غارت‌های خود را بر روی رکاب و جواهرات همراه خود حک می‌کردند. بعدها هم افرادی قاتل و خونریز پیدا شدند که غنایمی از مقتول به یغما بردند. نمونه‌های فراوانی از این مورد را در تاریخ معاصر ایران نیز می‌توان یافت.

• سمبل و نشان

گاه انسان به طور طبیعی نیاز دارد تا رویدادی مهم که در زندگی تجربه کرده را همیشه به خود یادآوری کند. مهم‌ترین مصداق این موضوع حلقه‌ی نامزدی است. در حلقه نامزدی معمولاً تنها از انواع رکاب بدون سوار و جواهر استفاده می‌شود. این رکاب سمبل و نشانی است، از عشقی که باید در یاد باشد. این سمبل و نشان بسان محافظی است که انسان برای زندگی عاطفی خود برگزیده است و در بیشتر فرهنگ‌ها پدیده‌ای مشترک است.

• فخر و تجمل

بعید است اثر فخر و تجمل در رکاب و زیور آلات را بخصوص در رسانه‌ها ندیده باشید. جواهراتی بزرگ و سنگین با ظاهری اغراق‌آمیز که احتمالاً حاوی یک پیام مهم برای بیننده است: «مرا و ثروتم را ببین و بپسند.» در خرده فرهنگ ایرانی هم مصداق «چشم و هم چشمی» آن وجود دارد.

• زینت و زیبایی

یکی از کاربردهای طبیعی و معقول برای رکاب و انگشتر، زینت و زیبایی آن است. تمایل آدمی به زیبایی و وجد و سروری که به همراه خود می‌آورد، می‌تواند احساس خوبی به دارنده‌ی آن و حتی اطرافیان بدهد.

انواع رکاب در میان طرفداران انگشتر و ساخت آن بسیار شناخته شده و محبوب هستند به گونه‌ای که به یکی از هنرهای دستی و پرارزش بدل شده است. در این مقاله به صورت مفصل به بررسی تاریخچه و انواع رکاب در ایران که مهد این هنر است پرداختیم. امید است با حمایت از این هنر ارزشمند رکاب‌سازان هنرمند کشورمان را ترغیب به خلق اثرهای متنوع و شگفت‌انگیز نماییم.