عقیق یمنی

عقیق یمنی

نام عقیق یمنی در کتاب‌های قدیمی عربی با موضوع سنگ‌های قیمتی بسیار بیان شده است. شهرت بین‌المللی عقیق یمن، به دلیل زیبایی و کیفیت بالای آن است و همین امر باعث شده که عقیق یمنی نسبت به سایر نمونه‌های عقیق، محبوبیت بیشتری در میان مشتریان خود داشته باشد.

در حال حاضر، این سنگ در کشور یمن با استفاده از تکنیک‌های سنتی پردازش، برش و تراش خورده و در بازار در قالب انگشتر، گردنبند و آویز، دستبند، تسبیح، دسته شمشیر و خنجر، تاج دوزی و شاهکارهای ارزشمند دیگر به فروش می‌رسد. همچنین نمونه‌هایی از این سنگ وجود دارد که آیات، حماسه‌ها و نقاشی‌های زیبایی روی آن حک شده است.

همان‌طور که اشاره شد، عقیق یمنی از یک سو به دلیل کیفیت بالا و رنگ‌های فوق‌العاده‌اش و از سوی دیگر به دلیل خواص و ویژگی‌های فراوانی که دارد، مورد علاقه بخش وسیعی از علاقه‌مندان به حوزه سنگ‌های جواهراتی است.

تاریخچه عقیق یمنی

کشور یمن از زمان‌های قدیم به تجارت سنگ‌های قیمتی، مانند: عقیق و یشم معروف بوده است و در این میان، تجارت عقیق به عنوان سنگی قیمتی در میان بقیه سنگ‌های این کشور شهرت گسترده‌تری یافته است.

شهرت عقیق یمنی در انواع انگشتر عقیق دخترانه و انگشتر عقیق پسرانه از همان ابتدا به کشورهای ایران و روم رسید و به سرعت وارد اروپا شد، به طوری که در نوشته‌های ارسطو آمده است:

«عقیق یمن مرغوب‌ترین عقیق است.»

همچنین در کتاب «تاج‌های پادشاهان هیمیار» (از سلسله‌های باستان یمن)، اثر وهب بن منبه آمده که:

«شداد بن عمر از قوم عاد، قصری از سنگ‌های عقیق سیاه برای خود ساخت.»

طبق کتاب‌های تاریخی، زمانی که مظفر صالحی حاکم یمن شد، هدایایی شامل: 70 شمشیر با دسته عقیق یمنی، 12 چاقو با تیغه‌های عقیق یمنی و پنج لباس مزین به عقیق یمنی و سنگ‌های دیگر به متحدان فاطمی خود اهدا کرد. طوری که ابوالحسن الحمدانی می‌نویسد:

«هنر استفاده از عقیق در تزیینات اشیاء، زیوآلات و پوشش در زمان او به اوج خود رسیده بود و مردم از عقیق یمن در ساخت بطری، صندوقچه، دسته شمشیر و بشقاب استفاده می‌کردند.»

همچنین، الحمدانی خاطر نشان می‌کند که استفاده از انواع عقیق یمنی در رنگ‌های مختلف و یشم سبز در دوران طلایی اسلام شهرت بسیاری داشته است. او در بخشی از کتاب خود با نام «شرح شبه الجزیره عربستان»، به عقیق‌هایی با رنگ‌های مایل به زرد، سفید، قرمز و سیاه اشاره می‌کند که در یمن یافت می‌شوند.

وی بنابر یافته‌های خود، رنگ‌های عقیق یمنی را در انواع انگشتر زنانه و انگشتر مردانه به 6 دسته‌ی طلایی، اناری، قرمز، زردآلو، خرمای رتب و خرمای تمار طبقه‌بندی می‌کند.

در نهایت، یمنی‌ها به دلیل آشنایی با هنر تراشیدن سنگ از ابتدای استخراج عقیق، به عنوان «استادان تراشکاری» شناخته می‌شدند. جواد علی مورخ عراقی در کتاب «جزئیاتی در تاریخ اعراب قبل از اسلام» به این توانایی و تخصص یمنی‌ها در تراش سنگ اشاره دارد.

در این کتاب آمده است:

«یمنی‌ها با استفاده از ساینده‌های ریز شن و ماسه و آب، سنگ عقیق را پردازش کرده و سپس آنها را به اشکال مختلف تراش می‌دهند و در ساخت جواهرات و تزئینات مختلف با رنگ‌های سفید، سیاه، آبی، زرد، قرمز و ... از آن استفاده می‌کنند.»

علت نام‌گذاری عقیق

کلمه العقیق (al-Aqeeq) از اصطلاح "عقّ النخیل" به معنای «پرورش میوه درخت خرما» آمده است. علت این نامگذاری، شباهت رنگ عقیق به رنگ میوه نخل است. از آن‌جا که بسیاری از انواع عقیق پس از به ثمر رسیدن خرما نامگذاری شده‌اند، دارای نام‌های اولیه جالبی مانند: عقیق اناری یا همان عقیق قرمز (کارنلین)، عقیق رطبی یا عقیق قرمز مایل به زرد و عقیق تمری یا عقیق قهوه‌ای تیره هستند.

مهم‌ترین معادن عقیق یمنی

امروزه معادن عقیق یمن در استان‌های ذمّار، صنعاء در منطقه خولان، إب، تعز و شبوة قرار دارد. اما در این میان، مهم‌ترین معادن عقیق یمنی مربوط به کوه الحان در حمیر و بنی خالد، کوه ضوران، المنار و کوه الشرق در کوه‌های آنس استان ذمّار است. منابع عقیق یمنی در استان ذمّار شامل عقیق‌های یمن دیگری مانند عقیق‌های عنس و عتمة نیز می‌شود.

تاریخچه معادن عقیق یمن نشان می‌دهد که سنگ‌های عقیق یمنی رنگی و عقیق دو پوست یا بابا قوری در بسیاری از نقاط یمن قابل استخراج بوده‌اند. ابومحمد الحسن الحمدانی در کتاب شرح شبه جزیره عربستان به این مهم پرداخته است. او در این کتاب بیان می‌کند:

«یمن دارای سنگ‌های باباقوری بسیار ارزشمندی است که در آن لایه‌های قرمز روی لایه‌های سفید و سیاه سوار شده و معادن آن کوه‌های آنس است.»

همچنین جواد علی مورخ عراقی در کتاب خود «جزئیاتی در تاریخ اعراب قبل از اسلام» به مکان‌های استخراج عقیق یمنی از کوه‌های نقوم و الغراس در نزدیکی صنعاء، به عنوان مهم‌ترین معادن عقیق یمنی اشاره دارد.

انواع عقیق یمنی

عقیق‌های یمنی استخراجی از کشور یمن، از نظر طرح و رنگ تنوع بسیاری دارند. در ادامه این مقاله به معرفی انواع نام‌های عقیق یمنی در حوزه رنگ و طرح‌های مختلف آن خواهیم پرداخت.

از نظر طرح

عقیق یمنی از نظر طرح دارای طرح‌های مشهوری مانند: باباقوری، سلیمانی، انواع شجر – شامل: دندریتی، خزه‌ای و پر مانند - است و به طور معمول انواع انگشتر سلیمانی یا انگشتر شجر با نگین‌های عقیق یمنی ساخته می‌شود.

از نظر رنگ

عقیق یمن در انواع رنگ‌های یخی، کبدی، سرخ (کارنالین)، زرد یا پرتقالی، طلایی، عسلی، زرد، سیاه، سوسنی، سبز و آبی در بازار جواهرات دیده می‌شوند.

مراحل استخراج عقیق یمنی

روند استخراج عقیق از سنگ‌های آتشفشانی تا تبدیل به گوهری گرانبها با رنگ‌ها و اشکال نفیس و متنوع، روندی پیچیده و سخت نیست. در ادامه به توزیع اجمالی هر یک از مراحل می‌پردازیم.

استخراج

در این مرحله عقیق خام را با استفاده از روش‌های حفاری سنتی از معادن نام برده در بالا، زیر نظر متخصصین زمین‌شناسی استخراج می‌کنند.

مرحله پخت

در این مرحله، سنگ‌های عقیق خام را برای چند روز زیر خاکستر داغ مدفون می‌کنند تا با اعمال حرارت، عقیق رنگ‌های خود را کامل‌تر نشان دهد. تقریباً 90٪ از عقیق‌های یمنی از دوران باستان این مرحله را پشت سر می‌گذارند و 10٪ باقیمانده، نمونه‌هایی هستند که در حالت طبیعی از کیفیت بسیار خوبی برخوردارند.

برش و حذف ناخالصی‌ها

این مرحله در راستای حذف ناخالصی‌ها همراه سنگ عقیق و تبدیل آن به قطعات مورد نیاز در ساخت جواهرات انجام می‌شود.

تراش

در این قسمت، جهت تولید سطح مقطع مناسب به صورت اشکال دلخواه و قابل استفاده در صنعت جواهرات، سنگ‌های برش خورده را بر میله‌ای کوتاه با استفاده از صمغ عربی می‌چسبانند تا به راحتی نگین را در هر جهتی روی دستگاه تراش حرکت دهند.

پولیش

در این مرحله برای ساخت انواع انگشتر دخترانه و انگشتر پسرانه، نگین‌های تراش خورده را با استفاده از سمباده برقی جلا می‌دهند تا عقیق تمام خصوصیات نوری و بصری خود را نشان دهد.

فواید و خواص عقیق یمنی

عقیق یمنی از جمله سنگ‌های نیمه شفاف خانواده کلسدونی است که از هزاران سال پیش به خاطر بالاترین کیفیت، تنوع رنگی و شکل ارتباطش با عقاید مذهبی مشهور بوده است. از آن‌جا که ذخایر آن تاریخی است، عقیق یمنی را می‌توان یک برند تجاری قدیمی دانست. در این مقاله قصد داریم درباره بعضی از این خواص صحبت کنیم.

از نظر علمی و درمانی

در این بخش به معرفی بخش کوچکی از خواص عقیق یمنی در انواع انگشتر عقیق می‌پردازیم.

• تمیز کردن دندان با مالش عقیق روی آن
• کاهش استرس
• جلوگیری از خونریزی‌های طولانی در دوران قاعدگی
• تقویت قلب و بینایی

بیشتر بخوانید: خواص عقیق

عقیق یمنی از نظر روایی

عقیق یمنی که در انواع انگشتر عقیق زنانه و انگشتر عقیق مردانه به کار می‌رود، در میان مسلمانان از ارزش معنوی و افتخار خاصی برخوردار بوده است. در مورد این سنگ ارزشمند همین بس که تاریخ معادن آن با روایاتی که از پیامبر، امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) و سایر امامان آمده است همگامی دارد و این مسئله خود بر ارزش و محبوبیت عقیق یمنی اضافه می‌کند.

ابن شهر آشوب نقل می‌کند:

روزی حضرت جبرئیل بر پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل شد و گفت: ای رسول الله، پروردگار من بر تو درود و سلام می‌فرستد و می‌گوید: «انگشتر خود را بر دست راست قرار بده و عقیق را به عنوان نگین آن قرار ده و همچنین به پسر عموی خود علی (علیه‌السلام) بگو که انگشتر خود را در دست راست قرار دهد و نگین آن را عقیق بگذارد.»

پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) پیام جبرئیل را به امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) رساند. حضرت پرسید: ای رسول الله! عقیق چیست؟ پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمود: نام کوهی در یمن است.

روش‌های شناسایی عقیق یمنی اصل

حتماً تا به حال این سؤال برای شما پیش آمده که عقیق یمنی را چگونه باید شناسایی کرد؟! باید بگوییم که تا کنون هیچ شاخص، منبع یا مقاله علمی که مختص به عقیق یمن باشد، منتشر نشده تا بتوان بر اساس آن به این سؤال پاسخ قطعی داد. البته برخی آزمایشگاه‌های ایران در این زمینه تلاش کرده‌اند، اما به دلیل فراوانی عقیق نتیجه معتبری به دست نیامده است.

برای رسیدن به یک نتیجه معتبر، ابتدا باید صدها نمونه عقیق یمنی موجود در یک منطقه نسبت به هم مورد بررسی قرار گیرند تا به نقطه نظری یکسان رسید. در نهایت لازم است نتایج به دست آمده با نمونه‌های دیگر عقیق در سطح دنیا مقایسه شوند تا جواب قطعی به دست آید.

اما از آن‌جا که عقیق سنگی نیمه قیمتی است، احتمالاً برای کسی مهم نبوده که به دنبال شکل ناخالصی‌های آن در منطقه خاصی مانند یمن باشد.

بیشتر بخوانید: راهنمای خرید انگشتر عقیق یمنی

شناسایی عقیق یمنی اصل از سایر نمونه‌های آن

بهترین روش شناسایی منشأ عقیق یمن اصل از سایر نمونه‌های عقیق، به صداقت جواهرفروش بستگی دارد. بنابراین مراجعه به یک فروشگاه معتبر یا جواهرشناس مطمئن می‌تواند کمک بزرگی به خرید نگین اصل عقیق یمنی کند.

توجه و تکیه به نکاتی مانند: بررسی توزیع رنگ در سطح سنگ، مشاهده میکروسکوپی طرح رگه‌ها و ناخالصی‌های سنگ عقیق یمنی، سبک تراش نگین عقیق یمن و نهایتاً مقایسه رنگ نگین با رنگ‌های معروف عقیق یمن، از جمله روش‌هایی است که می‌توان با آن به تشخیص 90% عقیق یمن پرداخت.

شناسایی عقیق یمنی با کیفیت از نمونه‌های بهسازی شده

شناسایی نمونه‌های بهسازی شده با روش حرارتی، رنگ‌آمیزی یا ترکیبی، معمولاً با بررسی‌های میکروسکوپی توسط یک گوهرشناس امکان‌پذیر است. در ذیل به معرفی برخی از این روش‌ها می‌پردازیم.

• بررسی شکل ناخالصی‌های اکسید آهن

این روش به بررسی طرح ناخالصی‌های آهن موجود در عقیق قرمز زیر میکروسکوپ یا ذره‌بین می‌پردازد. بنابراین، چنانچه طرح ناخالصی‌ها به صورت نامرتب و ابری شکل باشد، عقیق سرخ با روش حرارتی بهسازی شده است.

• بررسی تجمع نقاط رنگی در لبه‌های نگین

در این روش، نگین را مقابل منبع نوری مستقیم قرار می‌دهند. معمولاً چنانچه لبه‌های نگین نسبت به وسط آن تیره‌تر باشد، نشانه‌ی استفاده از روش رنگ‌آمیزی جهت بهسازی نگین عقیق است.

• مشاهده هسته‌ای سفید نگین عقیق

گاهی اوقات مرکز نگین طی صیقل دوباره یا حکاکی به طرز باور نکردنی سفید دیده می‌شود. دلیل این رویداد نرسیدن رنگ مورد استفاده در بهسازی به هسته نگین است.

اگر علاقه‌مند به آشنایی با روش‌های شناسایی عقیق یمنی اصل به صورت تخصصی‌تر هستید، با ما در مقاله راهنمای خرید انگشتر عقیق همراه باشید.

نگهداری عقیق یمنی

عقیق یمنی در انواع رنگ‌های عقیق کبود، عقیق زرد، عقیق سوسنی و...، سنگی خاص است که دارای اهمیت بسزایی در اندیشه اسلامی است و استفاده از آن برای مردان و زنان توصیه شده است.

بنابراین نگهداری از سنگ‌های عقیق یمن مانند سایر نگین‌ها کاری الزامی است، زیرا از یک سو از سوی علوم جاری مانند زمین‌شناسی و گوهرشناسی به حفاظت از سنگ‌ها در برابر مواد شیمیایی، مانند: اسید‌ها، شوینده‌ها، روغن‌ها و ... توصیه اکید شده و از سوی دیگر این کار باعث حفظ ویژگی‌های ماورایی و معنوی آن می‌شود.

در پایان لازم است بگوییم چنانچه انگشتری مزین به نگین عقیق یمنی دارید، پیشنهاد ما به شما این است که هر چند وقت یکبار آن را تمیز کنید تا علاوه بر بهره‌مندی از خصوصیات معنوی آن، از نگینی پاک و سالم برخوردار باشید.

بیشتر بخوانید: تمیز کردن انگشتر عقیق