مدل فیلی

انواع روش‌های ساخت مدل فیلی

مدل فیلی در رده رکاب‌های محک محسوب می‌شود که حدود 40 درصد انگشترها در قالب این نوع رکاب طرح می‌خورد. اگر از بُعد هنری به این مدل توجه شود، خواهید دید که ساخت و قالب‌ریزی این هنر دستساز بسیار سخت و زمان‌بر است و نیازمند سال‌ها تمرین در این حوزه می‌باشد.

ساخت رکاب فیلی با کمک پنج روش اصلی امکان‌پذیر است که از جمله آن می‌توان به روش‌های ذیل اشاره نمود.

• ساخت قالب اولیه به کمک چوب و ریخته‌گری خاک و ماسه
• ساخت رکاب بدون قالب اولیه و با تکه مکعب بزرگ از جنس فلز انگشتر
• ساخت رکاب با بهره‌گیری از قالب کف دریا
• ساخت رکاب با برش ورق‌ فلز و شکل‌دهی آن
• ساخت قالب اولیه رکاب با استفاده ازwax

در نخستین روش ساخت مدل فیلی، لازم است هنرمند به ساخت قالب به صورت نصفه رکاب فیلی بپردازد و به هنگام نیاز، نصفه قالب را با روش ریخته‌گری خاک و ماسه در دو عدد ریخته‌گری کرده و در قالب و شکل رکاب فیلی نمایان سازد.

البته امروزه این قالب‌های اولیه، به وفور در اندازه، شکل، تعداد و اشکال زیاد به شکل آلیاژ برنج یا فلز آلومینیوم در اختیار هنرمندان رکاب‌ساز قرار دارد و هنرمندان به راحتی می‌توانند از این قالب‌های اولیه بهره گرفته و با کمک روش خاک و ماسه، به ساخت دو تکه مجزا از رکاب فیلی بپردازند و بعد از ریخته‌گری آن را به یک تکه بدل سازند.

در واقع با فشردن چند باره نیمی از یک تکه قالب در خاک مخصوص، فلز ریزی را در این قالب ها انجام‌دهند و با بهره‌گیری از ذوق و استعداد خود، توانند این رکاب ساده را به رکاب‌هایی زیبا تبدیل کنند.

به طور معمول امروزه بیش از ۹۰ درصد رکاب‌سازان از این نوع روش بهره می‌گیرند و اکثر علاقه‌مندان به این هنر نیز اشتباهاً فقط این روش را دستساز معرفی می‌کنند، حال آنکه روش‌های دیگری در ساخت رکاب دستساز وجود دارد که بسیاری از افراد از آن مطلع نیستند.

روش دیگر ساخت مدل فیلی در خاک و ماسه، روش یک تکه است که با وجود اینکه زمان زیادی برای ساخت آن لازم است، اما در بدو امر با کیفیت مناسب همراه نیست و هنرمند با تلاش و فعالیت مضاعف روی قالب آن، می‌تواند آن را به رکابی زیبا مبدل سازد.

روش دیگر ساخت رکاب با خاک و ماسه که اکثر قریب به اتفاق هنرمندان مشهدی از آن بهره می‌گیرند، تفاوت اندکی با روش پیشین دارد. در این روش، هنرمند با فشار آوردن قالب به خاک و درآوردن آن و فلزریزی ریخته گری می‌کند و پس از آن، رکاب را از ته بازوی انگشتر که دو تکه است، به هم جوش می‌دهد.

اما طرز تهیه رکاب، بدون قالب اولیه و با تکه مکعب بزرگ از جنس فلز انگشتر به صورتی دیگر است. در این روش، ابتدا مذاب فلز به صورت مکعبی بزرگ ریخته‌گری می‌شود و شکل و نمای رکاب فیلی از داخل مکعب تراشیده می‌شود. این روش، بسیار زمان‌بر است و با کسری زیادی از فلز همراه خواهد بود. البته در این روش می‌توان به جای مکعبی از جنس فلز، از مکعبی از جنس سبک‌تر و نرم‌تر نیز استفاده نمود.

در ساخت رکاب با استفاده از قالب کف دریا، رکاب با قالب‌گیری از کف دریا ساخته می‌شود. در واقع، هنرمند می‌تواند شکل رکاب را با ابزاری چون چاقو در کف دریا بتراشد؛ چرا که جنس کف دریا بسیار نرم و سبک است و رکاب‌ساز می‌تواند با چسباندن دو تکه کف دریا و فلز ریزی رکاب تولید کند.

روش‌های ساخت رکاب فقط به همین موارد محدود نمی‌شود، در روش چهارم  ساخت رکاب با برش ورق‌ فلز و شکل‌دهی آن، هنرمند در بدو امر شمش ساخته شده را توسط چرخ نورد به صفحه‌ای با ضخامت دلخواه در می آورد و بعد، همانند عکس روی کاغذ شابلون کشیده شده را به صفحه ورق چسبانده و اره می‌کند و با ابزارهای مختلف، مانند قالب خوشه، سمبه و چکش، این صفحه تخت را شکل داده، به شکل رکاب انگشتر در می‌آورد و به جوش دادن دو سر آن جدا از هم می‌پردازد.

اما روش آخر که از روش‌های مدرن امروزی محسوب می‌شود و ساخت رکاب به وسیله آن به صورت بسیار فنی و هنرمندانه صورت می‌گیرد، استفاده از Wax است.

امروزه شرکت‌های مختلف، چون شرکت آمریکایی Matt، ماده‌ای به نام wax ساخته که قابلیت سوهان‌کاری، پوست‌کاری، اره‌کاری،تراشکاری و ریخته‌گری را دارد و اشکال مختلف آن می‌تواند برای ساخت جواهرات مختلف مورد استفاده قرار گیرد؛ برای مثال شکل لوله‌ای برای انگشتر، النگو و ...

در این روش، رکاب‌ساز مطابق با اندازه نگین، لوله‌های مخصوصی برای انگشتر تعبیه نموده و شروع به پیکره‌تراشی از این لوله‌های بی‌جان می‌کند و متناسب با هنر و استعداد خود، از این تکه لوله‌ها قالب یک تکه‌ای از مدل فیلی را می‌سازد که بسیار قوی‌تر و زیباتر از مدل‌های دو تکه است و هیچ گونه جوش‌خوردگی، شکاف و لحیم در آن وجود ندارد.

البته ساخت مدل فیلی که از همه جهات به صورت کاملاً متقارن از لوله (wax) خارج شود، نیازمند هنرمند بودن واقعی و زمان گذاشتن زیادی است که برای ساخت آن، ساعت‌ها زمان نیاز است.

در مرحله بعد، رکاب‌ساز با چالش بسیار پیچیده‌ای روبه‌رو خواهد شد؛ چرا که لازم است به برش لاستیک از قالب تراشیده شده بپردازد. البته پخت و برش لاستیک برای تمام جواهرات و حتی رکاب‌های مردانه به صورت آماده قابل استفاده است.

حالا این قالب که به شکلی از موم در اختیار رکاب‌ساز قرار می‌گیرد، باید به فلز تبدیل شود. تبدیل موم مخصوص به فلز طی فرآیند بسیار پیچیده و فنی به نام ریخته‌گری انجام می‌گیرد که نیازمند تجهیزات خاص است و با ابزار سنتی و تجربیات ساده و ابتدایی قدیمی، نتیجه کار آنچنان که باید و شاید درنمی‌آید.

در این فرآیند برای اینکه کارهیچ ایرادی نداشته باشد، لازم است که هنرمند، علاوه بر علم و دانش، تجربه کافی و  وافی داشته باشد. به خاطر بسپارید برای اینکه بتوانید با روش نوین ریخته‌گری کنید، لازم است صاحب علم این روش باشید.

دو روش سنتی و مدرن ممکن است در نام با یکدیگر تشابه داشته باشند، اما از نظر عملکرد کاملاً متفاوتند. در روش ریخته‌گری نوین لازم است تمامی جوانب و استانداردها به صورت گام به گام رعایت شود و جزئی‌ترین و کوچک‌ترین استانداردها حتما رعایت شود، چرا که در غیر این صورت کاری از پیش نخواهد رفت.

در این بخش از تالار نمایش تراث تلاش کردیم روش‌های ساخت مدل فیلی را در اختیار شما بگذاریم و گوشه‌ای از زحمات هنرمندان را در معرض نمایش قرار دهیم.