سنگی که ما آن را به نام دُر میشناسیم، سنگی قیمتی از خانواده بسیار بزرگ کوارتز است که از سیلیسیم (Si) و اکسیژن (O)، دو عنصر فراوان پوسته زمین (با فرمول شیمیایی SiO2) تشکیل شده و نمونههای خالص آن در چند نوع قابل دستهبندی است. اگر تا به حال با نحوه تشکیل در آشنا نبودید و انواع در را نمیشناختید، با ما در بلاگ تراث همراه باشید تا با این نگین خالص بیشتر آشنا شوید؛ نگینی که برای اولین بار در کوههای آلپ کشف شد و میزان خلوص و شفافیت آن به قدری بود که مردم گمان میکردند نوعی یخ است که هیچ وقت آب نمیشود.
بررسی خاستگاه کوارتز یا در
مواد معدنی ترکیبات طبیعی هستند که از طریق فرآیندهای مختلف زمینشناسی به وجود میآیند. تا کنون بیش از 2000 ماده معدنی در محیطهای مختلف زمینشناسی شناسایی شده است که هر یک از آنها، دارای خصوصیات فیزیکی، خواص نوری، ساختار بلوری و ترکیب شیمیایی منحصر به فرد هستند، اما به دلیل منحصر به فرد بودن، شناسایی هر یک از آنها و استفاده مؤثر از آنها آسان است.
کلیه مواد معدنی بر اساس ترکیب شیمیایی در گروههای مختلف طبقهبندی میشوند. در میان گروههای معدنی عمده، فراوانترین گروه، کوارتز است که بعد از فلدسپات، دومین ماده معدنی فراوان در پوسته زمین به شمار میرود و 75٪ پوسته زمین را تشکیل میدهد.
کوارتز یا در تقریباً در هر محیط زمینشناسی یافت میشود. این ماده در اکثر سنگها و گروههای خاکی تشکیل دهنده مشترک است. گرانیت، ماسه سنگ و بیشتر سنگهای آذرین، رسوبی و دگرگونی حاوی کوارتز هستند. به این ترتیب این کانی را میتوان یکی از اجزای سازنده گرانیت و سایر سنگهای آذرین فلسیک همچنین ماده سازنده مشترک شیست، گنیس، کوارتزیت و سایر سنگهای دگرگونی دانست.
از سوی دیگر مقاومت بسیار بالای کوارتز در برابر هوازدگی مکانیکی و شیمیایی باعث شده، این کانی در دما و فشار سطح، پایدارترین شکل را داشته باشد و همین امر باعث شده آن به عنوان ماده اصلی سنگهای رسوبی، از جمله: ماسه سنگها، شن و ماسه ساحل دریا، رودخانه و بیابانها تبدیل شود.
نحوه تشکیل کوارتز یا در
تشکیل کوارتزها هنگامی آغاز میشود که ماگما از اعماق زمین شروع به حرکت رو به بالا کرده و در حین بالا آمدن مواد معدنی مختلف را جمع کند. وقتی مواد اصلی لازم یعنی سیلیسیم و اکسیژن وجود داشته باشد، با خنک شدن ماگما این مواد معدنی متبلور میشوند. ماگما اغلب به شکافهای کوچک درون زمین وارد شده یا در حفرههای ماگمایی سرد شده تشکیل ژئود میدهد.
ژئودها از خارج مانند سنگهای معمولی به نظر میرسند، اما از داخل توخالی هستند. با ادامه تبلور در طول میلیونها سال، مواد معدنی اضافی به داخل این حفرهها نفوذ کرده و کوارتز خالص زیبا را ایجاد میکند، اما گاهی اوقات ناخالصیها میتوانند هنگام تشکیل به ژئودها نفوذ کنند. بدین ترتیب کریستالهای به دست آمده رنگ زیبایی به خود میگیرند.
انواع در
کریستال کوهی یا در کوهی که به اختصار به آن دُر گفته میشود، یک کواتز معمولی و رایج است که ارزش ذاتی کمی دارد، مگر اینکه در قطعات بسیار بزرگ و بیعیب و نقص یافت شود. نام انگلیسی آن، Rock crystal از واژه Krystalos یونانی به معنی یخ گرفته شده است، زیرا یونانیها فکر میکردند این سنگ قطعهای یخ است که توسط خدایان منجمد شده و هیچ وقت آب نمیشود.
این نوع کوارتز به طور گستردهای به عنوان یک سنگ تزئینی محبوب و همچنین به عنوان یک سنگ قیمتی مورد استفاده قرار میگیرد و به طور معمول در پگماتیتها، شکافها و ژئودهای سنگهای مختلف تشکیل میشود.
این سنگ دارای سختی 7 در مقیاس Mohs است. در میان سنگهای جواهراتی، بالاترین سختی 10 است که فقط الماس این میزان را داراست و در میان سنگها، تنها تعداد کمی از سنگهای قیمتی، سختی بالاتر از 7 در مقیاس Mohs دارند که شامل: توپاز، زمرد، سافیر یا یاقوت کبود، یاقوت سرخ، الماس و … میباشند.
این گروه از سنگها معمولاً دارای سیستم بلوری تری گونال هستند، گرچه نمونههای هگزاگونال (شش وجهی) آنها نیز به دلیل رشد و تبلور در دمای بسیار بالا قابل مشاهده است.
سنگهای کوارتز بر اساس عوامل مختلفی مانند: نوع استفاده، شرایط تشکیل، اندازه بلور، محل استخراج و … دستهبندی میشوند که در ذیل به معرفی آنها به صورت تخصصیتر میپردازیم.
بیشتر بخوانید: راهنمای خرید انگشتر در
انواع در بر اساس نوع استفاده
انواع در، در واقع سنگهای قیمتی و نیمهقیمتی ارزانقیمتی است که نمونههای باکیفیت تراش خورده آن میتواند به عنوان جایگزینی برای الماس استفاده میشود. کریستالهای بزرگ این سنگ به دلیل زیبایی، مقرون به صرفه بودن، در دسترس بودن و سهولت برش، به طور گستردهای به عنوان سنگ قیمتی مورد استفاده قرار میگیرد و در انواع حکاکیهای تزئینی از کره (گویهای بلوری) گرفته تا هرم و اشکال گوناگون دیگر استفاده میشود.
همچنین این سنگها در تزئینات منزل، مانند بسیاری از لوسترهای زیبا به چشم میخورد. نمونههای ریزدانه این سنگ به دلیل خواص منحصر به فرد در مصارف صنعتی، مانند: شیشه، ساعت و … هم به کار میروند که در ذیل به بررسی بیشتر آن میپردازیم.
صنعت
از آنجا که کوارتز بسیار رایج است، برشمردن تمام مکانهایی که در آن یافت میشود، غیرممکن است. کوارتز ماده سازنده اصلی شن و خاک در همه جای دنیا است. موارد استفاده از کوارتز بسیار متنوع و گوناگون است. استفاده از کوارتز در صنعت شیشهسازی یک مصرف اولیه است. شن سیلیکای بسیار خالص در صنعت شیشهسازی استفاده میشود.
شن کوارتز در تولید ظروف شیشهای، شیشه صفحه تخت، شیشه مخصوص و فایبرگلاس استفاده میشود. همانطور که گفته شد، کوارتز هم در برابر مواد شیمیایی و هم در برابر گرما بسیار مقاوم است. بنابراین اغلب به عنوان ماسه ریختهگری استفاده میشود. با دمای ذوب بالاتر از بیشتر فلزات میتوان از آن برای قالبها و هستههای کار ریختهگری رایج استفاده کرد.
آجرهای نسوز به دلیل مقاومت زیاد در برابر گرما اغلب از شن کوارتز ساخته میشوند. همچنین شن کوارتز به عنوان شار در ذوب فلزات کاربرد دارد. از کوارتز در صنعت نفت به عنوان دوغاب شنی در چاههای نفت و گاز استفاده میشود. شن کوارتز به عنوان پرکننده در ساخت لاستیک، رنگ و بتونه هم مورد استفاده قرار میگیرد. از این شن و ماسهها در زمینهای گلف، زمینهای والیبال، زمینهای بیسبال، جعبههای شن و ماسه کودکان و سواحل نیز استفاده میشود.
از آنجایی که کوارتز از نظر شیمیایی در تماس با اکثر مواد بیاثر است. این ماده معدنی دارای ویژگیهای الکتریکی و مقاومت در برابر حرارت است که باعث ارزش آن در محصولات الکترونیکی میشود. درخشش، رنگ و دیافانیت (توانایی یک کانی در عبور نور) آن باعث شده است که به عنوان یک سنگ قیمتی در ساخت شیشه کاربرد داشته باشد. برخی از ساختارهای بلور کوارتز پیزوالکتریک هستند و به عنوان اسیلاتور در دستگاههای الکترونیکی مانند: ساعت و رادیو استفاده میشوند.
جواهرات
انواع مختلف کوارتز در طبیعت وجود دارد که چندین نوع آنها سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی هستند. نمونههای قیمتی این سنگها که در نتیجه رشد آهسته معمولاً به بیشترین حد رشد خود رسیده و قطعات خام عظیمی را تولید میکنند، بلورهای خوش فرمی هستند که ممکن است چندین متر طول و صدها کیلوگرم وزن داشته باشند.
بیشتر بخوانید: گران ترین انگشتر در
کوارتزهای خالص که به آنها کوارتزهای شفاف (در) هم میگویند نمونههای بیرنگی از این سنگها (دی اکسید سیلیسیم) هستند که در آن اتمها در یک چارچوب پیوسته سیلیسیم-اکسیژن به هم متصل شدهاند؛ همچنین انواع معمول رنگی کوارتز، شامل: سیترین، رز کوارتز، آمیتیست، کوارتز دودی، کوارتز شیری و… است که تمایزات رنگی آنها ناشی از وجود ناخالصیهایی است که اوربیتالهای مولکولی را تغییر داده و باعث شده برخی انتقالهای الکترونیکی در طیف مرئی ایجاد شود و تشکیل رنگ دهد.
از زمان باستان، این نوع سنگها بیشترین ماده معدنی مورد استفاده در ساخت جواهرات و حکاکی سنگهای سخت، به ویژه در اوراسیا بوده است. در این میان از کوارتز شفاف (در) معمولاً برای حکاکی سنگ سخت مانند Lothair Crystal استفاده میشده است.
انواع در بر اساس شرایط تشکیل
کوارتز در دمای 573 درجه سانتیگراد و در 1 کیلو بار فشار، پایدار باقی میماند. با افزایش فشار، دمایی که کوارتز در آن پایداری خود را از دست میدهد هم افزایش مییابد.
دو نوع کوارتز به عنوان کوارتز آلفا و بتا شناخته شده است. در دمای بالاتر از 1300 درجه سانتیگراد و در فشار تقریبا 35 کیلوبار، فقط کوارتز بتا (که به آن کوارتز high هم گفته میشود) پایدار است. کوارتز بتا با کوارتز معمولی که به آن کوارتز آلفا گفته میشود، متفاوت است. کوارتز بتا دارای تقارن بالاتری است، چگالی کمتر و وزن مخصوص کمی پایینتر دارد.
انواع در بر اساس اندازه بلور
به طور کلی، خانواده کوارتز و انواع در به دو دسته کوارتز ماکروکریستالی و کوارتز کریپتوکریستالی طبقهبندی میشود.
کوارتزهای ماکروکریستالی که در کوهی نیز از این خانواده است، شامل کریستالهای شفاف تا نیمه شفاف دیگری، مانند: آمیتیست، سیترین، پرازیولیت، اسموکی کوارتز و رز کوارتز است. این سنگها معمولاً به صورت بلورهای بزرگ قابل مشاهده با چشم غیرمسلح تشکیل میشوند. منشأ رنگی کوارتز ماکروکریستالی پیچیده است و تنها در سالهای اخیر درک کاملی از آن آغاز شده است.
کوارتز کریپتوکریستالی که گاهی اوقات به عنوان کوارتز میکروکریستالی هم شناخته میشود، شامل سنگهای شفاف تا مات مانند: کلسدونی، کارنلین، اونیکس، عقیق و جاسپر است. این سنگها از چنان بلورهای ریزی تشکیل میشوند که اغلب حتی با بزرگنمایی هم قابل مشاهده نیستند.
همه انواع کوارتز معمولاً به فراوانی در طبیعت وجود ندارند. برای مثال: پرازیولیت، نوعی کوارتز با رنگ سبز زیتونی است که بیشترشان تحت بهسازی حرارتی کوارتز زرد تولید میشود یا بلورهای سیترین که اکثراً نتیجه آمیتیست درمان شده با حرارت هستند.
انواع در بر اساس محل استخراج
همانطور که گفته شد، کوارتز را میتوان در همه جای دنیا به وفور پیدا کرد. برای مثال یکی از مناطق دنیا که کوارتز شفاف در آن فراوانی زیادی دارد، شهر نجف اشرف و قبرستان وادی السلام در کشور عراق است. در ادامه به بررسی انواع در از نظر محل استخراج میپردازیم.
دُرّ سایر کشورها
کریستال کوهی را میتوان در بسیاری نقاط جهان، مثل: هرکیمر نیویورک، کوههای آلپ سوئیس، میناز ژرایس برزیل، ژاپن، ماداگاسکار، نیو ساوت ولز استرالیا، برمه علیا و کانادا یافت.
دُرّ نجف
به کوارتزهای شفافی که از نجف به دست میآیند، در نجف گفته میشود. در به معنی مروارید است و از آن جهت به کوارتز شفاف دُر گفته میشود که مانند مروارید سفید و شفاف است. همانطور که گفته شد، این سنگ دارای رنگ سفید شفاف مانند لیوان است. در النجف را مروارید نجف هم مینامند.
یکی از خاستگاههای عمده انواع در در جهان، بیابانهای اطراف شهر نجف در کشور عراق و قبرستان وادی السلام است. این سنگ را میتوان در رودخانه یا زمینهای این مکان یافت. آنهایی که از رودخانه به دست میآیند از آنهایی که از خشکی به دست میآیند، درخشش بیشتری دارند.
قبرستان وادی السلام بزرگترین و تاریخیترین قبرستان جهان است که وسعت بسیار زیادی داشته و مدفن بسیاری از انسانهای بزرگ در طول تاریخ و پیامبران عظیم الشأنی مانند: حضرت هود (علیهالسلام)، حضرت نوح (علیهالسلام) و حضرت آدم (علیهالسلام) بوده است.
بیشتر بخوانید: تاریخچه در
در مجموع بیش از 5 میلیون نفر در این قبرستان به خاک سپرده شدهاند. از طرف دیگر، قبرستان وادی السلام در نزدیکی حرم حضرت علی (علیهالسلام) واقع شده است. این دو عامل باعث شده است که دُرهایی که از این قبرستان به دست میآیند، اهمیت بسیار زیادی برای مسلمانان و بخصوص شیعیان داشته باشند، چرا که از خاکی بسیار مقدس و گرامی به دست آمدهاند.
قبرستان وادی السلام بین تپهها و کوهها قرار گرفته است. وقتی باران در اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت شروع به باریدن میکند، این قبرستان محل عبور سیلابهای فصلی شده و نتیجه این میشود که آب باران با خاک بیابان ترکیب شده و در اثر فرسایش کلوخهایی تشکیل میشود. سنگ در که معمولاً در این کلوخها هستند بسته به عواملی مانند: نوع و جنس خاک، گرمای آفتاب، باران، سرعت خشک شدن زمین، تغییرات رطوبتی و دمایی محیط از میان آنها آزاد میشوند.
البته توجه داشته باشید که انواع در که از ناحیه وادی السلام نشأت میگیرند، از زمان پیش از اسلام هم بین اعراب شهرت و محبوبیت زیادی داشته و به عنوان یک سنگ قیمتی در جواهرات و تزئین منازل به کار برده میشد. جمع کردن این سنگهای قیمتی برای بومیان و مردم محلی بسیار ساده بود. کافی بود بعد از یک روز بارانی وقتی آفتاب از پشت ابرها خارج شده و درخشیدن خود را آغاز میکند، وارد صحرا شوند.
سنگهای دُر موجود در خاک صحرا مانند الماس میدرخشیدند و به راحتی میشد آنها را پیدا و جمع آوری کرد. به دلیل وجود همین سنگهای درخشان بود که قبل از اسلام به بیابانهای نجف بارق میگفتند. امروزه این نام دیگر کاربرد ندارد.
پس از اینکه سنگها توسط مردم محلی جمع آوری میشد، به گوهرتراشان و تولیدکنندگان انواع در با قیمت ارزانی فروخته میشد. سنگها شسته و گل و لای آنها جدا میشود و عملیات تراش و صیقل به منظور به دست آوردن حداکثر شفافیت و زیبایی روی آنها صورت میگرفت.
در مرحله بعد، گوهرتراشان و حکاکان کار خود را آغاز نموده و اقدام به حکاکی و کنده کاری نوشته یا تصویر بر روی گوهر صیقل خورده و تراش داده شده میکنند. هنرمندان حکاک نجفی مهارت بسیار بالایی داشته و کار خود را با نهایت دقت و زیبایی انجام میدهند. نوشتههایی که روی سنگ دُر حکاکی میشود، معمولاً آیات قرآن، نام خداوند، پیامبر و ائمه اطهار است.
در نهایت نوبت به آببندی میرسد. در این مرحله، لبههای تیز سنگ گرفته شده و درزهای آن پر میشود. پس از آن، سنگ توسط دستگاههای مخصوص براق شده و برای کاربریهای خاص خود روانه بازار میشود.
استفاده از انگشتر دُر نجف در روایات اسلامی بسیار توصیه شده است. امام جعفرصادق (علیهالسلام) فرمودهاند:
پوشیدن در نجف، برکت را افزایش میدهد.
جدا از مزایای آن در بهبود بیماریهای چشم، باعث ایجاد شادی در قلب میشود. در روایات زیادی بیان شده است که روزی مفضل در حالی که انگشتر در نجف پوشیده بود، به دیدار امام جعفرصادق (علیهالسلام) رفت. امام انگشتر را دید و خطاب به مفضل فرمود:
نگاه كردن به در نجف شادی را در قلب مؤمنان زن و مرد ایجاد میكند.
امام صادق (علیه السلام) همچنین فرمود:
دوست دارم هر مومنی پنج انگشتر در دست کند: عقیق، فیروزه، یاقوت، حدید صینی و در نجف.
مفضل پرسید: سرورم، خاصیت و فضیلت دست کردن انگشتر در نجف چیست؟
حضرت فرمود: هر کس انگشتر در نجف در دست کند و به آن نگاه کند، خداوند برای هر نگاهی که به این نگین میاندازد، ثواب یک زیارت (اعم از حج یا غیره) در نامه عمل او مینویسد که اجر و ثواب آن برابر با اجر و ثواب عمل پیامبران و صالحان است و اگر رحمت خداوند بر شیعیان نبود، قیمت هر دانه نگین در نجف به قدری گران میشد که کسی توانایی خرید آن را نداشت؛ لکن خداوند آن را بر شیعیان ارزان قرار داده و زیاد یافت میشود تا آن که همه شیعیان بتوانند از آن بهره ببرند.
امام چندین مزیت دیگر برای این انگشتر ذکر کردهاند که به صورت زیر است:
- در نجف احساس خوشبختی را افزایش میدهد.
- انواع بیماریهای چشم را درمان میکند.
- برای هر کسی نافع است.
همانطور که گفته شد، در نجف نوع خالص کوارتز است. اما وجود رگهها یا لکههای درون آن باعث میشود که در نجف اشکال گوناگونی دیگری نیز به خود بگیرد.
- در حسینی
در حسینی یا در خونی به دری گفته میشود که به دلیل وجود ترکیبات اکسید آهن در آن دارای رنگ قرمز یا رگههای قرمز رنگ در داخل آن است.
این قرمز میتواند کدر یا روشن باشد. وجود رگههای قرمز رنگ که یادآور خون امام حسین (علیهالسلام) است، علت نامگذاری این در است. در حسینی را نباید با کوارتز رز (Rose Quartz) اشتباه گرفت، زیرا کوارتز رز از دی اکسید سیلیکون ساخته شده و ترکیبات صورتی آن به نام دومورتیریت شناخته میشود.
- در مویی
یک نوع سنگ کوارتز شفاف وجود دارد که رگههای سیاهی شبیه موی سر درون آن دیده میشود؛ به این نوع در، در مویی گفته میشود. این رگهها، اینکلوژن از کانیای به نام روتایل هستند و به همین دلیل به این سنگ، کوارتز روتیلدار هم گفته میشود. روتیل فراوانترین نوع دی اکسید تیتانیوم است که به کریستالهای سوزنی شکل شباهت داشته و به رنگهای مختلف از جمله: طلایی، نقرهای، مسی، سبز و مشکی دیده میشود؛ اما عمدتاً به رنگ مشکی هستند.
بیشتر بخوانید: تشخیص در اصل
به رگههای روتیل «موی ونوس» هم گفته میشود. علت این نامگذاری، رنگ موهای ونوس در نقاشی معروف بوتیشلی، تولد زهره است که مربوط به در دوره رنسانس میباشد. در برخی از نسخهها، موهای ونوس کاملاً مسی رنگ است که نزدیک به رنگ نقاشی اصلی است.
در تصاویر دیگر، موهای او طلایی است. کوارتز روتیلدار در هر دو سایه وجود دارد. کوارتز در کوهی بین شیعیان طرفداران بسیار زیادی دارد. علت آن به دلیل وجود این باور است که رگههای مشکی در این نوع دُر، موی سر مبارک حضرت علی (علیهالسلام) است که آن را در صحرای نجف کوتاه نموده و سپس در بیابان رها کردهاند و به این صورت درون در نجف دیده میشود.
کوارتز یک سنگ قیمتی جالب توجه و دارای یک درخت خانوادگی بسیار جذاب است. احتمالاً نام سنگهای مشهوری مانند: عقیق، کارنلین، کلسدونی، جاسپر، اونیکس، آمیتیست، سیترین و نامهای کمتر شناخته شدهای مانند Prasiolite و Tiger’s Eye را شنیدهاید. جالب است بدانید که همه آنها در خانواده کوارتز جای دارند.
انواع در کوهی یا سنگ کریستال نوع خالص کوارتز است که هیچ رنگی نداشته و مانند شیشه شفاف است. این سنگ قیمتی کاربردهای زیادی دارد و به عنوان سنگ قیمتی در جواهرات و هم در صنایع مختلف استفاده میشود.
در نجف یک کوارتز شفاف است که تنها در سرزمین نجف و قبرستان وادی السلام یافت میشود. این سنگ قیمتی برای بسیاری از پیروان ادیان از جمله مسلمانان و بخصوص شیعیان اهمیت و قداست بسیار زیادی دارد، زیرا نه تنها مکانی است که امام اول شیعیان حضرت علی (علیهالسلام) در آن دفن شده است، بلکه پیامبران بزرگی چون: آدم، نوح، هود و صالح هم در آن دیار به خاک سپرده شدهاند.
از خواص خاک نجف اینگونه ذکر شده است:
هر کس در آن دفن شود، از مواخذه دو فرشته شب اول قبر در امان است.
همچنین نقل کردهاند که:
هیچ مؤمنی در شرق و غرب عالم نمیمیرد، مگر آنکه خداوند روحش را به سوی وادی السلام نجف محشور میکند.
در اهمیت خاک نجف همین بس که گفته میشود مکانی است که ملائکه به فرمان خداوند به حضرت آدم (علیهالسلام) سجده کردند؛ قطعهای از کوهی است که در آن حضرت موسی (علیهالسلام) با خداوند حرف زد؛ حضرت عیسی (علیهالسلام) قدیس شد؛ حضرت ابراهیم (علیهالسلام) به مقام خلیل اللهی رسید و حضرت محمد (صلیاللهعلیهوالهوسلّم) حبیب خدا شد. بنابراین میتوان حدس زد سنگی که از چنین خاکی ساخته شده باشد، چقدر میتواند اهمیت داشته باشد.
سالانه بسیاری از شیعیان به قصد زیارت حرم حضرت علی (علیهالسلام) از اقصی نقاط جهان به شهر نجف مسافرت کرده و اقدام به خرید انواع در نجف میکنند. تجارت این سنگ قیمتی یک کسب و کار پررونق و پرسود در کشور عراق است.
سلام مطلب جالبی بود.