تسبیح

تاریخچه تسبیح

واژه تسبیح، به‌معنای گفتن سبحان‌الله است. این وسیله از مهره‌هایی تشکیل شده است که با یک رابط و به‌ صورت رشته‌وار در کنار هم قرار گرفته‌اند. از این مهره‌ها برای شمارش تعداد تمحیدات، تسبیحات و اذکار استفاده می‌شود. تسبیح اصل از تراشیدن مواد گوناگون ساخته می‌شود که می‌تواند در شکل‌های مختلف باشد، اما عموما مهره‌های گرد و یکدست را شامل می‌شود. یکی از موضوعات مهم و قابل بحث حول این موضوع، بحث تاریخچه پیدایش و استفاده از این وسیله ذکرگویی‌ است که در ادامه به بررسی آن می‌پردازیم.

تاریخچه تسبیح در جهان

انسان‌ها در زمان‌های بسیار دور از تسبیح به‌عنوان زینت و برای زیبایی به‌شکل مهره‌هایی در کنار هم قرار گرفته شده، استفاده می‌کردند. در ابتدا از آن فقط برای زینت‌بخشی و ایجاد برخی مفاهیم و همبستگی‌های قبیله‌ای و فرهنگی استفاده می‌شده است. در بحث استفاده با توجه به معنای عرفانی و مذهبی آن، می‌توان تاریخ تسبیح را به دوران پیدایش مسیحیت تعمیم داد.

برخی از مسیحیان معتقدند که سنت دومنیک آغازگر و مروج استفاده از تسبیح بوده است و او آن را از حضرت مریم دریافت کرده است. در واقع معتقدند که او پیشگام اصلی و واقعی نماز تسبیح بوده و این اتفاق را مربوط به قرن پانزدهم میلادی می‌‎دانند. مسیحیان به عنوان نماد و سمبل معنوی، تسبیح‌های بلندی را که در انتهای آن طرح صلیب وجود داشت را به گردن خود می‌انداختند و به این شکل به نشر دین خود و گفتن اذکار و اوراد می‌پرداختند.

کشیش‌های نستورین ساکن شرق و کاتولیک‌ها از تسبیح‌ها برای گفتن ذکر و تمحید خدا استفاده می‌کردند، اما پروتستان‌ها این امر را نکوهش کرده و معتقد بودند که در کتاب دینی آن‌ها به این موضوع اشاره نشده است و استفاده از آن را رواج خرافات تلقی می‌کردند. آن‌ها معتقد بودند که خود مسیح نیز پیروی از اوهام و خرافات را منفور دانسته و آن را نهی می‌کرده است و به این‌شکل این فرقه از مسیحیت استفاده از تسبیح اصل برای امور دینی و عرفانی را تکذیب می‌کردند.

با توجه به این موارد و با توجه به وجود اختلاف‌نظر در استفاده و کاربرد معنوی از آن، تاریخ استفاده معنوی از تسبیح‌ها را مربوط به دوران پیدایش مسیحیت می‌دانند و از همین‌جا و به‌ همین شکل نیز به اسلام نیز رسوخ کرده است.

تاریخچه تسبیح در اسلام

با توجه به این موضوع که پیدایش و رواج اسلام از مشرق زمین بوده است و همچنین قبل از دین اسلام، مسیحیان نستورین نیز در شرق حضور داشتند و از تسبیح برای انجام فرایض دینی و عرفانی خود استفاده می‌کردند، می‌توان پیدایش و رواج استفاده از آن را در اسلام و از مشرق زمین دانست. لازم به‌ ذکر است که حضرت محمد (ص) نیز به دختر خود فرمود که در پایان هر نماز خود، ذکر سبحان‌الله را سی‌وچهار بار برای ثواب زیاد آن انجام دهد.

حضرت فاطمه (س) نیز برای انجام آن، نخی سبز رنگ را سی‌وچهار گره زده و برای شمارش تعداد اذکار خود در پایان نماز استفاده می‌کرده است. در اسلام استفاده از تسبیح تربت نیز که اولین بار از خاک محل دفن حضرت حمزه ساخته شده است نیز استفاده می‌شده است. در اسلام از زمان حضرت محمد از تسبیح اصل به‌عنوان نماد دینی و برای انجام عبادات استفاده می‌شده است. همچنین تسبیحی شیشه‌ای که مربوط به 4000 سال قبل است در حفاری‌های باستانی کشف شده که نشان از قدمت استفاده از آن دارد.

تاریخچه تسبیح در ایران

در ادبیات فارسی، تسبیح اصل را نماد پارسایی و زهد می‌دانند. وجود ترکیباتی مانند تسبیح‌خانه که به‌معنای محل عبادت است و تسبیح‌شمار که معنای شخص زاهد را تداعی می‌کند، در ادبیات کهن فارسی نشان از قدمت استفاده از آن دارد. همچنین استفاده از آن در ادبیات و اشعار ادیبان وشاعران گذشته نشان از اهمیت جایگاه آن در بین فارسی‌زبانان و ایرانیان دارد که از آن برای انجام فرایض دینی و ذکر حمد خدا استفاده می‌کرده‌اند. امروزه نیز استفاده از تسبیح تربت در بین شیعیان ایران بسیار رواج داشته و در سفرهای خود به مراکز مذهبی، به‌عنوان سوغات و هدایا خریداری و استفاده می‌شود.

انواع تسبیح

همان‌طور که به آن اشاره شد، تسبیح‌ها از مهره‌های در کنار هم قرار گرفته‌ شده‌ای تشکیل شده‌اند که می‌توانند در اشکال و از جنس‌های متفاوتی ساخته شوند. رنگ‌بندی‌های مختلف، موادگوناگون، تعداد دانه‌ها و شکل برش دانه‌ها می‌توانند انواع مختلف تسبیح‌ها را ایجاد کنند. همچنین تسبیح اصل که با سنگ‌ها و مهره‌های قیمتی درست می‌شوند و تسبیح تربت که با خاک مکان‌های مقدس ساخته شده است نیز در بازار وجود دارد. این مهره‌های معنوی را می‌توان به شکل‌ها و روش‌های مختلف دسته‌بندی و متمایز کرد. در ادامه به مهم‌ترین تقسیم‌بندی انواع تسبیح اشاره می‌کنیم.

بر حسب تعداد مهره

در مهم‌ترین تقسیم بندی، می‌توان تسبیح‌ها را با توجه به تعداد مهره‌های به‌کار رفته در آن تقسیم کرد. تعداد مهره‌های آن با توجه به نوع ذکر متفاوت می‌شود. برخی اذکار به تعداد مهر‌ه‌های بیشتری نیاز دارند و برای برخی دیگر از تعداد مهره‌های کمتری برای شمارش و یادآوری استفاده می‌شود. تسبیح تربت نیز تمام انواع تعداد مهره‌ها را شامل می‌شود.

• تسبیح اصلی (33 دانه): ذکر تسبیحات حضرت فاطمه که در اسلام بسیار به آن سفارش شده است، شامل سی‌ و سه ذکر است. برای ادای این فریضه تسبیح‌های سی‌وسه مهره‌ای وجود دارد که معمولاً در هر جانمازی و در کنار مهر قرار می‌دهند. این نوع از تسبیح‌ها که به تسبیح اصلی نیز معروف است دارای سی‌وسه مهره است که با یک نخ به‌هم وصل شده‌اند. دانه‌های این مدل از تسبیح‌ها درشت‌تر از سایر انواع آن است.
• تسبیح معمولی (100 دانه): این نوع از وسیله ذکرگویی که به‌طور معمول در مساجد و خانه‌ها وجود دارد و از آن استفاده می‌شود، دارای 100 مهره است که به‌صورت دو قسمت سی‌ و سه تایی (ذکر سبحان‌الله و الحمدلله) و یک قسمت سی‌وچهارتایی (برای تکبیر و ذکر الله‌اکبر) است که توسط یک مهره کوچک‌تر از یک‌دیگر جدا شده و به این شکل تقسیم‌بندی شده است. به‌ طور معمول تسبیح اصل و تسبیح تربت در این تعداد استفاده می‌شود.
• تسبیح هزارتایی: با توجه به تعداد مهره‌ها، این مدل بسیار بلند بوده و به‌طور معمول دارای مهره‌های ریزتری نسبت به دیگر انواع آن است. از این مدل از تسبیح‌ها برای مواقعی که افراد تعداد اذکار زیادی را نذر کرده‌اند و یا همیشه در حال ذکر گفتن هستند، می‌توان استفاده کرد. افراد اهل ذکر و دراویش به‌طور معمول از این نوع که معمولاً تسبیح تربت نیز هست، استفاده می‌کنند.

بر حسب جنس مهره‌ها

در تقسیم‌بندی دیگر، می‌توان انواع تسبیح‌ها را با توجه به جنس و مواد به‌کار رفته در ساخت آن‌ها به انواع مختلف دسته‌بندی کرد. در صورتی‌که در ساخت آن‌ها از سنگ‌های قیمتی استفاده شود، به آن‌ها تسبیح اصل می‌گویند که دارای ارزش بالایی‌ است و اگر از مواد معمولی و با ارزش پایین‌تر استفاده شود، دارای قیمت و جایگاه متفاوت‌تری نیز هست. تسبیح تربت نیز از جمله مواردی‌ است که جنس مهره‌های آن از خاک مزار مطهر بزرگان دین است.

قیمتی: در صورتی‌که در ساخت مهره‌های تسبیح‌ها از انواع سنگ‌های قیمتی مانند: فیروزه، عقیق، شاه مقصود، کهربا، یسر، مرجان و ... استفاده شود، بسیار قیمتی است. همچنین برخی معتقدند که استفاده از این نوع سنگ‌ها دارای خواص درمانی و عرفانی بالایی بوده و اثرات مثبتی را در روحیه و حالات جسمانی و عرفانی افراد بر جای می‌گذارند.

نیمه قیمتی: این نوع از دسته‌بندی شامل مواردی‌ است که با جنس‌ها و مواد نیمه‌قیمتی ساخته شده و به‌ صورت معمول نیز از این مدل‌ها استفاده می‌شود. تسبیح تربت که از خاک مزار امام حسین (ع) ساخته شده و دارای ارزش معنوی بالایی‌ است و برای سوغات و هدایا بسیار از آن استفاده می‌شود. تسبیح حضرت ام البنین که با مهره‌هایی در رنگ‌های مختلف ساخته شده، نیز در این دسته‌بندی قرار دارد و به تسبیح رنگارنگ معروف است. همچنین انواع تسبیح‌ها با جنس پلاستیک که در رنگ‌ها و طرح‌های مختلف در بازار وجود دارد نیز کاربرد فراوان دارد. لازم به ذکر است که تسبیح اصل در این دسته‌بندی قرار نمی‌گیرد.

بر حسب طرح و جنس شیخک

شیخک از قسمت‌های مهم هر تسبیحی به‌شمار می‌رود که به‌طور معمول از جنس به‌کار رفته در ساخت مهره‌ها ایجاد می‌شوند. همچنین برای سهولت در استفاده و به دست گرفتن تسبیح، اندازه‌ای بزرگ‌تر از سایر مهره‌ها دارند. شیخک در زیباسازی ظاهری تسبیح‌ها نقش مهمی دارد. در صورتی که در ساخت شیخک از مواد قیمتی و طرح‌های خاص استفاده شود، ارزش و قیمت آن نیز بالا می‌رود. جنس شیخک تسبیح تربت، به‌طور معمول از جنس خود مهره‌ها است.

برحسب نوع و طرح بافت آویز (شراره)

آویز یا شراره تسبیح، در زیبایی آن بسیار تأثیرگذار است و در قسمت سر و بالای تسبیح‌ها قرار دارد. آویزها در تسبیح اصل و تسبیح تربت معمولاً از جنس مهره‌ها بوده و با منجوق‌ها و طرح‌های زیبا تزئین می‌شوند. این قسمت که بیشتر جنبه زیبایی داشته، با توجه به مواد به‌کار رفته در آن و طرح آن می‌تواند مدل‌های مختلفی از انواع تسبیح را ایجاد کند. همچنین می‌توان در ساخت آن از نمادهای مختلف معنوی و عرفانی در جنس‌های مختلفی از نقره، طلا، سنگ‌های قیمتی و... استفاده کرد. آویزها به این دلیل که در زیبایی تسبیح‌ها در نگاه اول بسیار تأثیرگذار هستند، از اهمیت بالایی برخوردارند.

بر حسب جنس نخ‌ها

نخ تسبیح که به‌ واسطه آن مهره‌ها در کنار هم قرار می‌گیرند، از اهمیت بالایی برخوردار است تا جایی که با توجه به نوع آن می‌توان روی انواع مختلف تسبیح‌ها ارزش‌گذاری کرد. با توجه به استفاده زیاد و حرکت زیاد مهره‌ها، در صورتی که از نخ مرغوب استفاده نشود، امکان پوسیدگی، سایش و پارگی آن وجود دارد.

این امر به ویژه در تسبیح اصل و تسبیح تربت بسیار حائز اهمیت است. به این شکل بهتر است در انتخاب و خرید تسبیح، به جنس نخ آن نیز توجه کنید. انواع نخ‌ در رنگ‌های مختلف و همچنین با جنس‌های مختلف ابریشمی، عمامه‌ای، کنفی، مکرومه، نایلون، زرگری، موم‌زده، نامرئی و... وجود دارد.

فواید و خواص تسبیح‌ها

تسبیح‌ها و استفاده از آن‌ها، جایگاه ویژه‌ای در آیین‌های معتقد به آن و دین اسلام دارند. به ویژه در اسلام به استفاده از تسبیح تربت بسیار اشاره و سفارش شده است. در منظر اول و در کاربرد اصلی آن، به‌عنوان وسیله‌ای معنوی برای شمارش تعداد اذکار و ایجاد سهولت در عبادت به‌شمار می‌روند.

اما در منظری دیگر برای آن فواید و خواص معنوی و روحی درنظر گرفته‌اند که حتی در مواقعی که از آن برای عبادت استفاده نمی‌شود و فقط در دست گرفته شده است نیز می‌توان از آن بهره برد. به‌همین منظور خیلی از افراد به‌عنوان آویز در مکان‌های مختلف نیز از آن استفاده می‌کنند. در این بخش از مقاله به بررسی برخی خواص مهم و تاثیرگذار تسبیح اصل و تسبیح تربت می‌پردازیم.

خواص تسبیح‌ها از منظر روایی

در تفسیر آیات قرآن، تسبیح به‌عنوان یک نگرش اساسی در رسیدن به انسان کامل تلقی شده است و نه صرفاً راهی برای ذکر اوراد و عبادات که در معنی اول به آن پرداخته شده است. از این منظر، آن را حالتی والا از حالات انسانی تلقی می‌کنند که استفاده کننده آن، دارای اندیشه‌ای فراماده و معنایی‌ست.

همچنین در آیات مربوط به معراج نیز به تسبیح تربت اشاره شده است. در درس‌های قرآنی، استفاده از آن را به معنای قبول خداوند عاری از هر عیب و نقص می‌دانند و این از ویژگی‌های اهل عقول است.

رهایی، نجات و دوری از مشکلات روزمره و دردها و دشواری‌های زندگی از فواید استفاده از تسبیح اصل است. رهایی از اندوه، غم و گرفتاری و رسیدن به آرامش، صلح و سلامتی از خواص مهم استفاده از تسبیح‌ها از منظر اسلام و بزرگان دین است.

خواص تسبیح‌ها از منظر علمی و درمانی

در صورتی که در ساخت تسبیح‌ها، از انواع سنگ‌های قیمتی و طبیعی استفاده شود، می‌توان خواص درمانی زیادی را برای آن‌ها برشمرد. این اعتقاد وجود دارد که هر چه جنس مهره‌ها به زمین و طبیعت نزدیک‌تر باشد، فرکانس مثبت قوی‌تر و بیشتری را جذب کرده و بر افراد تأثیرات مثبتی می‌گذارند.

استفاده از تسبیح تربت که از خاک و از مزار بزرگان دین و افراد مورد قبول و باایمان ساخته شده است، در جذب انرژی مثبت بسیار تأکید شده است. تسبیح اصل که با مهره‌هایی از جنس عقیق، کهربا، فیروزه، یسر و مانند این‌ها ساخته می‌شود، می‌تواند آثار روحی و روانی مثبتی را برای استفاده‌کننده‌گان آن ایجاد کند.

به‌ عنوان مثال تسبیح شاه مقصود، به جذب انواع انرژی مثبت کمک کرده و آرامش و کنترل امور را برای فرد به‌ همراه دارد. درمان افسردگی، تقویت چشایی، تنظیم جریان خون، ایجاد شادی و تقویت استخوان‌ها از فواید درمانی استفاده از این نوع تسبیح به لحاظ علمی‌ است.

مهره‌های با جنس عقیق نیز باعث ایجاد آرامش روحی در فرد شده و شانس و خلاقیت بیشتری را برای فرد فراهم می‌کند. افزایش طول عمر، تقویت سیستم گوارشی، بهبود فرآیند تولیدمثل، بهبود عملکرد اعضای داخلی بدن و افزایش کیفیت زندگی از جمله خواص علمی و درمانی این نوع سنگ است.

همچنین تسبیح یسر که به تسبیحی شادی‌آفرین معروف است، دارای عطر و بوی بسیار خوبی بوده و استفاده از آن بسیار توصیه شده است. با توجه به جنس سنگ تسبیح‌ها می‌توان خواص و فواید درمانی و روحی زیادی را برای آن‌ها برشمرد که توصیه می‌شود هنگام انتخاب و خرید آن، به این موارد و خواص توجه کنید تا تسبیح اصل مورد دلخواه خود را داشته باشید.

آداب استفاده از تسبیح‌ها

در بحث به همراه داشتن و استفاده از تسبیح اصل و تسبیح تربت، روایات مختلفی وجود دارد و بسیار توصیه شده است. در میان اهل شیعه این اعتقاد وجود دارد که حضرت فاطمه اولین کسی بوده است که از تسبیح برای گفتن ذکر بعد از نماز استفاده کرده است. به‌ همین دلیل دارای ارزش معنوی بالایی بوده و در استفاده از آن از آداب خاصی پیروی می‌شود.

تسبیح به‌همراه حمد از آداب تسبیح حضرت محمد بوده است و این را برای افزایش صبر و دفع اندوه بسیار سفارش کرده‌اند. همچنین بسیار توصیه شده است که دانه‌های تسبیح از خاک تربت و یا از سنگ‌های طبیعی باشد، تا علاوه بر ایجاد اثرات روحی و معنوی، اثرات درمانی و انرژی‌بخشی نیز به‌همراه داشته باشد. در بحث آداب و اهمیت استفاده از تسبیح‌ها گفته شده است که افراد حتی در مواقعی که در حال ذکر گفتن نیستند هم بهتر است از آن استفاده کنند زیرا دارای ثواب زیادی است.

در فرهنگ عامه این اعتقاد وجود دارد که اگر نخ تسبیحی بی‌دلیل و به‌خودی خود پاره شود، به این معناست که فرد به مراد و خواست خویش خواهد رسید. همچنین این باور وجود دارد که اگر بر روی نذری افراد نقشی همانند مهره نقش ببندد، نشان‌دهنده قبولی نذر است. در اسلام در خصوص آداب استفاده از تسبیح تربت آورده شده است که در دست گرفتن آن و گفتن هر ذکری با استفاده از آن، بر هر فرد مسلمانی مستحب است.

فاکتورهای ارزش‌گذاری تسبیح‌ها

برای انتخاب و خرید انواع تسبیح‌ها، بهتر است با عواملی که در ارزش‌گذاری و قیمت نهایی آن تاثیرگذار است آشنا باشید. نوع و جنس مهره‌ها، طرح و جنس شیخک، قدمت آن، جنس آویزه و بسیاری عواملی دیگر در قیمتی بودن یا نبودن آن تاثیر مستقیم دارد.

اهمیت این موضوع تا جایی‌ست که برای برخی تسبیح اصل و قیمتی شناسنامه و گارانتی ارائه می‌شود. در این قسمت به برخی فاکتورهای مهم تاثیرگذار در قیمت و ارزش انواع تسبیح‌ها اشاره می‌کنیم.

• تعداد مهره: همان‌طور که اشاره شد، تعداد مهره‌ها می‌تواند 33، 100 و 1000 تایی باشد. این امر در قیمت کلی تسبیح تأثیر مستقیم دارد و در صورت انتخاب مدلی با مهره‌های بیشتر باید هزینه بیشتری را پرداخت کنید. این امر به ویژه در مواردی که از سنگ‌های قیمتی در ساخت دانه‌های تسبیح اصل استفاده شده باشد، بسیار چشم‌گیر است.
• عقاید و باورها: در برخی فرهنگ‌ها، ادیان و باورها برای انواع مختلف تسبیح‌ها جایگاه ویژه‌ای قائل هستند. نوع ارزش‌گذاری آن نیز در فرقه‌ها و ادیان مختلف متفاوت است. در هندوئیسم، بودیسم، مسیحیت، اسلام و... با توجه به باورهای خود، جایگاه و ارزش خاصی برای آن وجود دارد و این امر بسته‌به نوع آن باور می‌تواند متغیر باشد.
• قدمت: مقوله زمان نیز در ارزش‌گذاری این نماد مذهبی بسیار مهم است. به‌این معنی که تسبیح‌های قدیمی که در زمان‌های دورتر ساخته شده‌اند و همچنین مواردی که از افراد مهم و تأثیرگذار به جا مانده است چه در ساخت آن و چه در استفاده از آن، ارزش این‌ها به‌مراتب بالاتر بوده و همچنین تعداد آن‌ها نیز محدود است.
• طرح و سبک: استفاده از طرح‌های خاص و سفارشی در ساخت انواع تسبیح‌ها و همچنین سبک‌های ابتکاری، می‌تواند ارزش‌گذاری آن‌ها را تحت تأثیر قرار دهد. همچنین روش ساخت دستساز آن‌ها نیز از ارزش بالایی برخوردار است.
• جنس مهره‌ها: در صورتی که در ساخت تسبیح اصل از سنگ‌های قیمتی و یا در ساخت تسبیح تربت، از خاک مزار ائمه و بزرگان استفاده شود، در ارزش و قیمت آن تفاوت ایجاد می‌شود. بسیاری از افراد به‌دلیل باورها و اعتقاداتی که دارند و یا به دلیل اعتقاد به خواص درمانی و روحی سنگ‌های قیمتی طبیعی، تمایل به استفاده از مهره‌هایی با این ویژگی‌ها دارند و به‌ طبع بهای بیشتری را نیز در انتخاب و خرید آن پرداخت می‌کنند.

استفاده از تسبیح در ایجاد حالات انسانی و عرفانی در افراد بسیار توصیه شده است. این امر با استفاده از تسبیح اصل و تسبیح تربت، با توجه به خواص روحی و معنوی آن‌ها و به دلیل استفاده از مواد طبیعی که از دل زمین آمده‌اند دوچندان می‌شود. با توجه به جایگاه ویژه این نماد معنوی در ادیان مختلف و بویژه اسلام و کاربرد فراوان آن در بین افراد باایمان، در این مقاله سعی بر معرفی کامل آن، بررسی خواص و فواید و آداب استفاده از آن را داشتیم.

منابع +++++