تاریخچه عقیق: همه چیز درباره سنگ عقیق و تاریخچه چندین هزار ساله آن!

عقیق سنگی مات و نیمه شفاف است که از پیشینه و تاریخچه پرباری در جهان و اسلام برخوردار است. این نگین درمانگر که نام آن از رودخانه به نام آگات در شبه جزیره سیسیل برگرفته شده است، در نگاه ائمه معصوم اهمیت و ارزش بسیار والایی دارد. شاید تا به حال این سؤال برای شما پیش آمده باشد که: «چرا پوشیدن عقیق تا این حد از سوی معصومین (علیهم‌السلام) توصیه شده؟ و تاریخچه عقیق در اسلام به چه زمانی بازمی‌گردد؟!» ما در بلاگ تراث بر آن هستیم ضمن تبیین پیشینه و تاریخچه عقیق، به گوشه‌ای از سؤالات شما پاسخ گوییم.

تاریخچه عقیق

عقیق سنگی زینتی و زیبا است که طرفداران بسیاری میان قشرهای مختلف مردم دارد و این طیف از افراد که به دلایل مذهبی از این سنگ باارزش استفاده می‌کنند نسبت به سنگ‌شناسان زبده و قدیمی‌ گسترده‌اند. عقیق در رنگ‌ها‌ی بسیار متنوعی یافت می‌شود، اما مشخصه اصلی که آن را از مابقی سنگ‌ها‌ یا به عبارت دقیق‌تر کلسدونی‌ها‌ متمایز می‌کند، وجود نوار است.

البته انواع مختلفی از عقیق، مانند: عقیق خزه‌ای و عقیق دندریتیک وجود دارد که نوارهایی روی خود ندارند، اما این عقیق‌ها‌ هم دارای اجزایی هستند که در بعضی موارد مانند باند ظاهر می‌شوند. این سنگ گرانبها تاریخچه و پیشینه بی‌نظیری دارد که در ذیل به آن خواهیم پرداخت.

پیشینه و تاریخچه سنگ عقیق در جهان

سنگ عقیق که به انگلیسی آگات (Agate) نامیده می‌شود، نام خود را از رودخانه‌ای در سیسیل گرفته است که یونانیان آن را Achates می‌نامیدند. طبق ویکی پدیا، بین قرن‌های 3 و 4 قبل از میلاد، تئوفراستوس، فیلسوف و طبیعت‌شناس یونانی این سنگ را در امتداد ساحل رودخانه دیریلو در سیسیل – که یونانی‌ها به آن آچاتس (یونانی باستان: Ἀχάτης) می‌گفتند و امروزه دیریلیو (Drillio) نامیده می‌شود – كشف كرد و نام آن را همین دانشمند انتخاب نمود. در اوایل سال 300 قبل از میلاد، مقادیر زیادی عقیق در این رودخانه کشف شد.

طی قرن‌ها عقیق بسیار مورد استفاده قرار گرفت، زیرا به راحتی یافت می‌شد و در رنگ‌ها‌ و اشکال مختلف وجود داشت. بنابراین شاید برای شما جالب باشد که بدانید این سنگ چگونه تشکیل می‌شود و دانستن نحوه تشکیل آن دید بهتری در مورد دلیل فراوانی و نحوه استفاده از آن طی تاریخ در اختیار شما بگذارد.

عقیق به عنوان سنگی نیمه قیمتی (نوعی کانی کوارتز، با فرمول SiO2 که بلورهای آن به‌ اندازه‌ای ریزدانه‌اند و با میکروسکوپ معمولی نمی‌توان آن‌ها را دید) شناخته می‌شود. این ماده معدنی به طور طبیعی در آتشفشان‌ها تشکیل می‌شود و زمانی شکل می‌گیرد که آب غارهای غنی از سیلیس به طور مداوم در حفره‌های میان سنگ‌ها چکه می‌کند.

 

سیلیس در حفره‌های کوچک سنگ‌های آتشفشانی جمع می‌شود و طی مدت زمان طولانی، سوراخ‌ها را به طور کامل پر می‌کند. لایه‌ها تغییر می‌کنند و به شکل میکرو کریستال ایجاد می‌شوند و این همان چیزی است که مسئول نوارهای موجود در عقیق است. تفاوت در رنگ‌های عقیق به دلیل تغییرات دما، فشار و ماده جمع شده در هنگام تشکیل آن‌ها است.

بنابراین واضح است که عقیق توسط چند رسوب رنگی مختلف از کرپتوکریستال‌های تجمع یافته ساخته شده است و این سنگ را می‌توان در طیف گسترده‌ای از رنگ‌ها‌ یافت. گاهی اوقات، عقیق را به طور مصنوعی رنگ می‌کنند و این فرآیند به دلیل تخلخل کاملاً ساده است و به نظر می‌رسد مردم روم از دوران باستان این فن را می‌دانسته‌اند.

عقیق را می‌توان در جواهرات و همچنین در معماری (شیشه‌ها‌ی رنگی) و در تولید گلدان که در دوره سلطنت اروپا و دوره رنسانس کاملاً معمول بوده است، جستجو نمود.

عقیق یکی از متداول‌ترین موادی است که در هنر کنده‌کاری سنگ سخت (Hardstone carving) مورد استفاده قرار گرفته و در مکان‌های باستانی متعددی کشف شده که نشان دهنده کاربرد گسترده آن در جهان باستان است. به عنوان مثال، بازیابی باستان‌شناسی سایت Knossos در کرت، نقش آن را در فرهنگ مینوی عصر مفرغ نشان می‌دهد.

بیشتر بخوانید: گران‌ترین انگشتر عقیق

کنده‌کاری سنگ سخت، اصطلاحی کلی در تاریخ هنر و باستان‌شناسی برای تراش هنری سنگ‌های غالباً نیمه قیمتی (بلکه سنگ‌های قیمتی) مانند عقیق است. از دوره نوسنگی تا حدود قرن نوزدهم، این اشیاء در میان فرهنگ‌ها‌ی مختلف بسیار باارزش بوده و اغلب دارای قدرت‌ها‌ی خاص یا اهمیت مذهبی بوده‌اند.

با نگاهی به دوران باستان، می‌توان عقیق را در میان مصنوعات کشف شده از مناطق نوسنگی جستجو نمود. تاریخ به ما می‌گوید از عقیق در کنده‌کاری وسایلی مانند: زیورآلات و طلسم‌ها استفاده می‌شده است. همچنین در امپراتوری‌های یونان و مصر از عقیق به دلیل خواص دارویی آن استفاده می‌شده که بعدها از طریق کشورهای خاورمیانه به روسیه گسترش یافت.

بیشتر بخوانید: انواع عقیق

گفته شده است که پادشاه یونان، میتریدات، دارای مجموعه‌ای عظیم از 4000 گلدان ساخته شده از عقیق بود. در افسانه‌ها‌ی یونان نیز آمده است که  عقیق با مادر زمین، الهه گایا مرتبط است. همچنین الهه شب، Nyx را تعیین می‌کند.

در مصر باستان نیز در باب تاریخچه عقیق آمده است که مصریان، عقیق‌های خاکستری را اغلب در اطراف گردن می‌پوشیدند تا از گردن محافظت کرده و دردهای آن‌ها را درمان کند.

در تمدن‌های بابل از عقیق برای محافظت و استحکام استفاده می‌شده است. مردم باستان روی بندهای زره ​​پوش خود و در شمشیرها از آن‌ها استفاده می‌کردند تا به رزمندگان قدرت دهند و آن‌ها را در جنگ پیروز کنند. همچنین در چین اعتقاد بر این بود که عقیق سنگی پایه است که انرژی یین یانگ را در بدن فرد متعادل می‌کند. گذشته از آن چینیان از سنگ عقیق، برای دفع ترس و ناامنی و کمک به رفع احساس حسادت استفاده می‌نمودند.

در اساطیر نیز آمده است که عقاب، عقیقی را در لانه خود قرار می‌دهد  تا از جوجه خود در برابر گزش حیوانات سمی محافظت کند. در اساطیر حتی قدرت تیزبینی عقاب را نیز به عقیق سرخ نسبت داده‌اند.

در زمان سلطنت جولیوس سزار، در حالی که سزار درگیر جنگ‌های گالیک بود، ذخایر عقیق در امتداد رودخانه ناهه (Nahe)، شاخه‌ای از رود راین، در آلمان کشف شد. رومی‌ها با استفاده از آب روان رودخانه امکانات پیچیده‌ای برای برش گوهر ایجاد کردند و سنگ‌تراشان بسیار ماهری در آن مشغول به کار شدند.

رومیان باستان اعتقاد داشتند عقیق خزه‌ای دارای قدرت “الهی” است. آنها لوسیون‌ها و پمادها را روی عقیق خزه‌ای قرار می‌دادند، زیرا اعتقاد بر این بود که قدرت بهبود وضعیت و همچنین بینایی فرد را دارد.

رومی‌ها عقیق را به Aurore یا Aurora، الهه سحر و مادر بادها پیوند می‌دادند. همچنین در اعتقاد رومی‌ها، عقیق با Bona Dea، الهه فضیلت و محافظ زنان پیوند خورده بود.

رومی‌ها اعتقاد زیادی به این سنگ داشتند و فکر می‌کردند که این ماده از خواص درمانی زیادی برخوردار است. به عنوان مثال، مصرف آن را به عنوان یک نوشیدنی مخلوط با آب در برابر سم مار توصیه می‌کردند.

در ایران و آسیا نیز از عقیق به عنوان داروی تب‌بر استفاده می‌شد. آن‌ها عقیق را برای رفع تشنگی و کاهش درجه حرارت در دهان قرار می‌دادند. در کتاب Saxon Leechdoms که در سال 1864 نوشته شده، آمده است: “عقیق از صاعقه، جادوگری، اهریمن پرستی، سم و مستی جلوگیری می‌کند.” گذشته از این در باب تاریخچه عقیق آمده که جادوگران پارس برای از میان بردن طوفان‌ها‌ عقیق‌ها‌ را می‌سوزاندند.

در زمان سلطنت ملکه ویکتوریا، جواهرات عقیق اسکاتلندی به اوج مد تبدیل شدند. امروزه کلکسیون‌داران به شدت به دنبال جمع‌آوری نمونه‌های دوست داشتنی این جواهرات عقیق ویکتوریا هستند.

ذخایر عقیق امتداد رودخانه ناهه در ایدار-اوبرشتاین آلمان به مدت 2000 سال استخراج شد. هنگامی‌که در دهه 1800، رسوبات عقیق امتداد این رودخانه تخلیه شد، این منطقه رو به زوال رفت. اما نیم قرن بعد، پس از کشف ذخایر عظیم عقیق در برزیل توسط مهاجران آلمانی، واردات مواد از برزیل آغاز گردید و صنعت عقیق در کشور آلمان مجدداً شروع به رشد کرد.

تأسیسات تراش سنگ‌های قیمتی که رومی‌ها در آنجا برپا کرده بودند، هنوز هم وجود دارد و گرچه اکنون رسوبات تخلیه شده‌اند ، اما هنوز هم Idar-Oberstein -در کنار رودخانه ناهه- مرکز مهم سنگ قیمتی اروپا است و سنگ‌تراشان بسیار ماهری دارد. امروزه عقیق‌ها‌ی برش داده شده در آنجا از برزیل و سایر مناطق وارد می‌شوند.

در حقیقت ایدار-اوبرشتاین به نوآوری خود ادامه داد و فناوری‌ها‌ی برتر را در فرآیند شیمیایی رنگ‌آمیزی عقیق و سنگ‌ها‌ی قیمتی دیگر ایجاد کرد. به علاوه، در اوایل قرن 20 آلمان به پایگاهی نیرومند در زمینه علم شیمی تبدیل شد و از این دانش در صنعت دیگر سنگ‌ها‌ی قیمتی هم استفاده کرد.

تأمین عقیق ارزان از برزیل، در کنار انرژی ارزان رودخانه ناهه و فرآیندهای مخفیانه رنگ‌آمیزی شیمیایی آن‌ها، Idar-Oberstein را قادر ساخت تا با کشوری ارزان مانند هند رقابت کند و به تولید کننده برتر محصولات عقیق در جهان تبدیل شود. شاید تعجب‌آور نباشد که در اوایل قرن بیستم، ایدار-اوبرشتاین 150 مغازه تراش سنگ داشت که همه چیز از جام گرفته تا مهره تهیه می‌کردند.

پیشینه و تاریخچه سنگ عقیق یمنی

یکی دیگر از معادن مرغوب و باستانی عقیق در جهان، عقیق یمن است که به آن عقیق یمنی گفته می‌شود. یمن از زمان‌ها‌ی بسیار قدیم به تجارت عقیق و دیگر سنگ‌ها‌ی قیمتی مانند یشم معروف بوده است، اما تجارت عقیق در این کشور شهرت بیشتری پیدا کرده است.

نام العقیق از اصطلاح “آق النخیل” گرفته شده است که به معنی “پرورش میوه درختان خرما” است. در واقع، رنگ عقیق به رنگ میوه نخل شباهت دارد و بسیاری از انواع آن، بر اساس مراحل رسیدن میوه نخل، نامگذاری شده‌اند: ال-یانا و ال-رومانی، که عقیق قرمز هستند. الروتبی (نرم یا رسیده) که قرمز مایل به زرد است و التمری که قهوه‌ای تیره است. ابن الدبایی مورخ شعری در این راستا سروده است:

به درخت خرما و نحوه ایستادن آن نگاه کنید … شاخه‌ها‌ی آن مانند مروارید و عقیق است.

عقیق یمنی خیلی زود وارد اروپا شد. در نوشته‌ها‌ی ارسطو (384-322 قبل از میلاد) بیان شده است که بهترین عقیق از یمن آورده شده است. در کتاب Crowns of the Kings of Himyar (پادشاهی هیماریا، یکی از پادشاهی‌ها‌ی باستان یمن بوده است)، اثر وهب بن منبه (655-728 میلادی) آمده است که: شیداد بن عمر، از قوم عاد، قصر خود را از سنگ‌های عقیق ساخته بود.

طبق کتب تاریخی، وقتی مظفر الصالحی حاکم یمن شد، هدایایی را به متحدان فاطمیون اهدا کرد که از جمله آنها 70 شمشیر با دسته عقیق، 12 چاقو با تیغ‌ها‌ی عقیق، پنج لباس تزئین شده با عقیق و تعداد زیادی سنگ‌ها‌ی گرانبها بوده است. ابوالحسن الحمدانی (893-945 م) می‌نویسد:

“هنر تزئین و استفاده از عقیق برای تزئینات در آن زمان به اوج خود رسیده بود و از عقیق برای ساخت بطری، صندوقچه، دسته شمشیر و بشقاب استفاده می‌شده است.”

یمنی‌ها‌ از ابتدای تاریخ خود، هنر تراشیدن سنگ را می‌دانستند و به عنوان “استادان حجاری” شناخته می‌شدند. الحمدانی خاطر نشان می‌کند که انواع عقیق در رنگ‌ها‌ی مختلف آن در دوران طلایی اسلام شهرت زیادی کسب کرده بود. جواد علی مورخ عراقی (1907-1977م) در کتاب خود “جزئیاتی در تاریخ اعراب قبل از اسلام” به تخصص یمنی‌ها‌ در استخراج سنگ‌ها‌ی قیمتی از کوه اشاره دارد.

یمنی‌ها‌ هنوز هنر صیقل دادن سنگ‌ها‌ی قیمتی استخراج شده از کوه‌ها‌ی اطراف صنعا را با استفاده از ساینده‌ها‌ی خوب شن و آب و سپس تبدیل آن‌ها به اشکال مختلف انجام می‌دهند. از آن‌ها برای ساخت جواهرات در رنگ‌های مختلف سفید، سیاه، آبی، زرد و قرمز استفاده می‌شود و برخی از آن‌ها ترکیبی از رنگ‌های مختلف هستند.

شایان ذکر است که عقیق یمنی نه تنها در بازار محلی فروخته می‌شود، بلکه در شبه جزیره عربستان، کشورهای اطراف خلیج فارس از جمله ایران و سایر کشورها هم بازار پررونقی دارد. چندین سال است که بازار عقیق در یمن به دلیل اخلال در گردشگری و وخامت بازار تجاری، در کنار فروپاشی اقتصادی در حال از بین رفتن است. جنگ فعلی و نیاز به تأمین مایحتاج تحت شرایط محاصره، این هنر و صنعت زیبا و باستانی را از بین برده است.

برای دست‌اندرکاران صنایع دستی عقیق یمن، این امید همچنان زنده است که روزهایی که با شادی زندگی می‌کردند و گردشگران از اقصی نقاط دنیا برای بازدید از این کشور و خرید انواع زیورآلات و صنایع دستی عقیق به آن مسافرت می‌کردند، دوباره باز خواهد گشت.

در بخش بعدی در مورد اهمیت و تاریخچه عقیق در صدر اسلام و باقی ادوار اسلامی صحبت خواهیم کرد.

بیشتر بخوانید: شهر ملی انگشتر

پیشینه و تاریخچه سنگ عقیق در اسلام

عقیق جزو پنج سنگی است که در اسلام به استفاده از آن بسیار توصیه شده است و مهم‌ترین سنگ قیمتی در اسلام قلمداد می‌شود. گفته شده است که پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) انگشتر نقره‌ای در دست راست خود داشتند که مزین به سنگ حبشی (نوعی عقیق) بوده است و انگشتر عقیق را برای بزرگداشت برکناری بت‌ها از مسجد جامع مکه در سال 630 شمسی در دست راست خود می‌کردند. به تبعیت از ایشان، تا به امروز بسیاری از مسلمانان از جمله روحانیون شیعه و سنی همین کار را انجام می‌دهند.

مسلمانان معتقدند که خداوند تبارک و تعالی، زمین و هر آنچه در آن است را به نفع بشریت آفریده است. خدا بدون هدف چیزی را خلق نمی‌کند؛ هر آنچه وجود دارد، چه در داخل و چه در خارج از زمین برای انجام یک مأموریت خلق شده است. بسیاری از این دلایل فراتر از درک ما است و برای برخی دیگر می‌توانیم به قرآن و احادیث رجوع کنیم.

بیشتر بخوانید: تشخیص عقیق اصل

یک دسته از آفرینش‌ها‌ی خداوند چیزهایی است که از زیر خاک سرچشمه می‌گیرد که طبیعت آن خوراکی یا غیر خوراکی است. چیزهای خوراکی البته محصولات و غذاهایی است که می‌خوریم و مواد غیر خوراکی، شامل: فلزات، مواد معدنی و سنگ‌های مختلفی است که برای استفاده در لباس، جواهرات و سایر تولیدات استخراج می‌کنیم.

خداوند برخی از مزایای مواد مختلف را در قرآن کریم بیان کرده است. به عنوان مثال در سوره حدید آیه 25 فرموده:

“ما آهن (حدید) را با قدرت بسیار زیاد و کاربردهای فراوان برای بشریت فرستادیم تا خداوند کسانی را که به او و پیام آورانش کمک می‌کنند مشخص کند؛ اگرچه آن‌ها نمی‌توانند او را ببینند.”

سنگ عقیق از اهمیت بسزایی در‌ اندیشه اسلامی برخوردار است و استفاده از آن برای مردان و زنان بسیار توصیه شده است. این سنگ بیشتر به دلیل اهمیتی که پیامبر اکرم حضرت محمد (ص) و امامان معصوم (علیهم السلام) برای آن قائل هستند، توسط شیعیان پوشیده می‌شود و همچنین مورد استفاده مسلمانان در سراسر جهان است. از نظر مسلمانان، سنگ عقیق یمنی که از یمن سرچشمه می‌گیرد، محبوب‌ترین سنگ محسوب می‌شود.

از حضرت محمد (صلی الله عليه و آله) روایت شده است که به حضرت علی (ع) فرموده‌اند:

“(يا علی!) همانا عقيق اولين كوهی است كه به ربوبيت خدای متعال، نبوت من، وصی بودن تو، امامت فرزندانت، اختصاص داشتن بهشت به پيروان تو و اختصاص آتش به دشمنان تو شهادت داده است.”

در روایت آمده است که امیرالمؤمنین، حضرت علی (ع) انگشتری عقیق را برای دفع دشمنان و بلاها در دست می‌کرد. (حلیه‌المتقین، فصل سوم، ص ۳۲)

در حدیث معتبر دیگری از حضرت صادق (علیه‌السلام) منقول است که:

“انگشتری عقیق در دست کنید که مبارک است و امید هست که عاقبت صاحبش مقرون به خیر و نیکی شود.”

از بشیر دهان _ یکی از یاران امام جعفر صادق(ع)_ روایت شده است که می‌گوید:

به امام باقر علیه السلام عرض کردم: «چه نگینی برای انگشترم انتخاب کنم؟» فرمود:

“چرا عقیق سرخ و زرد و سفید را انتخاب نمی‌کنی؟ اینها در بهشت، سه کوهند. معدن عقیق سرخ در بهشت در کنار خانه رسول خدا است، معدن عقیق زرد در کنار خانه فاطمه (علیهاالسلام9 و معدن عقیق سفید در کنار خانه امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام).

پای هر کوهی رودی روان است از برف سردتر، از عسل شیرین‌تر و از شیر سفیدتر که جز محمد و آل محمد و شیعیانشان از آن نمی‌نوشند. هر سه رود از حوض کوثر سرچشمه می‌گیرند و به یک جا می‌ریزند. این کوه‌ها‌ی سه‌گانه خداوند را تسبیح و برای دوستان آل محمد استغفار می‌کنند. شیعیان آل محمّد هر یک از این سه عقیق (سرخ، زرد، سفید) را به انگشت خود کنند، جز خوبی و نیکویی و فراوانیِ روزی و امنیت از بلاها و شر پادشاه ستمگر و انچه که مایه ترس آدمی است نخواهند دید.”

امام صادق (عليه‌السلام) می‌فرمایند:

“هر كس انگشترى داشته باشد كه نگين آن عقيق باشد، فقير نخواهد شد و مقدر او جزو بهترين تقديرات نخواهد بود.”

همچنین در سندی متصل به امام صادق (عليه‌السلام) آمده است:

“انگشترى عقيق مايه‌ ايمنى در سفر است.”

امام نهم شیعیان، امام محمدتقی (علیه‌السلام) فرموده‌اند:

“عقیق فقر را از بین می‌برد و اختلافات را در قلب فرد حل می‌کند.”

امام رضا (علیه‌السلام) درباره یکی از خواص عقیق می‌فرماید:

“به دست کردن انگشتر عقیق، فقر را از بین می‌برد و دست کردن آن نفاق را هم نابود می‌کند.”

عقیق یک سنگ باستانی و زیبا است که قرن‌ها توسط بشر استخراج شده و در انواع زیورآلات و وسایل تزئینی مورد استفاده قرار گرفته است. این سنگ قیمتی در رنگ‌های مختلف وجود داشته و در نقاط مختلف جهان یافت می‌شود. بنابراین جای تعجب نیست که رد پای آن را در بسیاری از نقاط جهان و در تمام طول تاریخ می‌توان مشاهده کرد. در این مقاله کوشیدیم به بررسی تاریخچه عقیق در جهان و در دین اسلام بپردازیم و جایگاه آن را در صدر اسلام و طی تاریخ مسلمانان بیان کنیم.

منبع +++++++