انواع روش ها‌ی حکاکی نگین: تاریخچه و انواع روش های حکاکی در جهان

حکاکی نگین یا سنگ قیمتی، هنر تراشیدن یا خراشیدن یک قطعه سنگ و نقش‌اندازی روی آن به صورت نوشته متنی یا تصویر است. این هنر طرفداران بسیار زیادی دارد و به دلیل بازده اقتصادی نسبتاً بالا از رونق خوبی هم برخوردار است. این کار یک روش قدیمی است که از دوران باستان انجام می‌شده است. شواهد تاریخی بسیار زیادی وجود دارد که ثابت می‌کند این تکنیک متناسب با تمدن بشری رشد کرده است. تکنیک حکاکی از زمان باستان برای ساخت جواهرات زیبا و پیچیده استفاده می‌شد. با پیشرفت فناوری، صنعتگران در حکاکی دستی به روش‌های راحت‌تر و سریع‌تری روی آوردند. امروزه بسیاری از جواهرسازان مدرن از حکاکی لیزری استفاده می‌کنند. در این مقاله تراث به بررسی انواع روش های حکاکی نگین و سنگ‌ها‌ی قیمتی می‌پردازیم.

انواع روش‌‌ها‌ی حکاکی نگین

در برخی تمدن‌های بزرگ دوران باستان مانند بابل و سومر، از هنر حکاکی روی سنگ‌ها‌ی قیمتی استفاده می‌شده است. در علم باستان‌شناسی، هنر حکاکی روی سنگ‌ها‌ی قیمتی و نیمه قیمتی را Cryptography می‌گویند. حکاکی روی گوهرها به دو روش کلی انجام می‌شود:

• Intaglio
• Cameo

بررسی روش Intaglio Carving در انواع روش ها‌ی حکاکی روی نگین

Intaglio روشی برای تراشیدن سنگ‌ها‌ی قیمتی، جواهرات و ظروف است که تصویر یا نوشته، داخل سطح صاف گوهر حک می‌شود. به این صورت که نقش به صورت فرورفتگی در گوهر ظاهر می‌گردد. به این روش کنده‌کاری (Negative Relief) هم می‌گویند.

حکاکی اینتاگلیو قدیمی‌ترین تکنیک حکاکی سنگ است و احتمالاً اولین بار برای تولید مهر استفاده شده است. استفاده از این روش برای تهیه مهر به دوران یونان باستان برمی‌گردد و سنگ‌ها‌یی که معمولاً برای تهیه مهر از آنها استفاده می‌شد، شامل: انیکس، کارنلین، عقیق و دیگر سنگ‌ها‌ی خانواده کلسدونی بود.

اعتقاد بر این است که هنر کنده‌کاری از جنوب بین‌النهرین سرچشمه گرفته و در هزاره چهارم قبل از میلاد توسعه زیادی پیدا کرده است. این تکنیک در خاور نزدیک یک سنت باستانی دارد و در همه یا بیشتر فرهنگ‌های اولیه منطقه و تمدن دره، سند نمود داشته است.

مهر استوانه‌ای ‌که طرح آن فقط هنگام غلتیدن روی خاک رس مرطوب ظاهر می‌شود، شکل معمول آن در بین‌النهرین، آشور و فرهنگ‌ها‌ی دیگر بود و در بخش‌هایی از یونان و قبرس هم گسترش یافت.

در دوران هلنیستی (حدود 323–330 قبل از میلاد) حکاکی اینتاگلیو باعث به وجود آمدن ایده ایجاد نقش برجسته روی سنگ و بهره‌برداری از لایه‌ها‌ی رنگی مختلف مواد معدنی خاص برای ایجاد تصاویر متضاد (کامئو) شد.

سنگ‌های قیمتی را معمولاً با استفاده از پودر ساینده‌ای ‌که از سنگ‌های سخت‌تر تهیه می‌شود، همراه با قلم‌ها‌ی مخصوصی که غالباً روی دستگاه تراش قرار می‌گیرد، کنده‌کاری می‌کنند. سنگ Emery یا سنگ کنده از زمان باستان به عنوان پودر ساینده استفاده می‌شده و هنوز هم کاربرد خود را حفظ کرده است.

در یک کتابچه راهنمای روش تراش سنگ‌های قیمتی و انواع روش ها‌ی حکاکی روی نگین که از قرون وسطی به جا مانده، آمده است که گوهرتراشان و حکاکان دوران بیزانس از یک چرخ لبه تخت روی یک دریل برای کنده‌کاری استفاده می‌کردند، در حالی که کارولینجی‌ها ‌از مته‌ها‌ی نوک گرد استفاده می‌کردند. مشخص نیست که آنها این روش‌ها ‌را از کجا آموخته‌اند‌.

اگرچه گوهرهای کنده‌کاری شده در دوران باستان بسیار محبوب بودند اما امروزه چندان در بازار جواهرات معمول نیستند. امروزه به ندرت دیده می‌شود که فروشندگان اصلی جواهرات اقدام به تولید آنها کنند.

بررسی روش کامئو (Cameo) در انواع روش ها‌ی حکاکی روی نگین

از میان انواع روش ها‌ی حکاکی روی نگین که در تراث به آنها خواهیم پرداخت، کامئو روشی برای تراشیدن یک سنگ قیمتی حکاکی شده، جواهرات یا ظرف است که یک نوشته یا تصویر را به صورت برجسته نمایش می‌دهد. در این روش برای برجسته نشان دادن نقش، لایه‌ها‌ی اطراف آن برداشته می‌شود به همین دلیل به آن برجسته کاری (Positive Relief) هم می‌گویند. برخلاف Intaglio که تصویر را به صورت منفی نمایش می‌دهد.

در اصل و هنگام بحث درباره سوابق تاریخی، کامئو فقط به آثاری اشاره دارد که تصویر برجسته، رنگی متضاد با پس زمینه دارد. این امر با تراشکاری دقیق یک قطعه با سطح صاف که دارای دو رنگ متضاد است، حاصل می‌شود به طوری که تمام رنگ اول از بین رفته و تصویر پس زمینه‌ای ‌متضاد از خود به جای می‌گذارد. امروزه این اصطلاح برای اشیایی که کنتراست رنگی ندارند هم استفاده می‌شود.

کامئوهای باستان و رنسانس از گوهرهای نیمه قیمتی، به ویژه از انواع مختلف عقیق و انیکس و هر سنگ قیمتی دیگر که سطح صاف با دو رنگ متضاد داشت، ساخته می‌شدند. در کارهای مدرن و ارزان‌تر، استفاده از صدف و شیشه هم متداول هستند.

کامئو اولین بار در دوره حاکمیت اسکندر مقدونی به وجود آمد و در دوره امپراطوری رومی‌ها ‌بود که این هنر به اوج خود رسید. در اروپا کامئو معمولاً در مجموعه‌ها‌ی قابل توجهی یافت می‌شود. در دوران الکساندرا، به عنوان یک روش حکاکی معتبر روی سنگ‌ها‌ی قیمتی در نظر گرفته می‌شد.

از کامئو اغلب به عنوان جواهرات استفاده می‌شود اما در دوران باستان عمدتاً برای انگشترهایی که به عنوان مهر کاربرد داشت و گوشواره‌ها‌ی بزرگ استفاده می‌شد. اغلب کامئوهای عالی در یونان ساخته شده‌اند ‌و قدمت آنها به قرن 3 قبل از میلاد مسیح باز می‌گردند.

Farnese Tazza (جام فرانس) قدیمی‌ترین قطعه هلنیستی باقی مانده از آن دوران است. کامئوهای رومی در حدود سال‌های منتهی به 300 پس از میلاد کمتر متداول شد و تولید آن با سرعت بسیار کمتری از قرون وسطی ادامه داشت.

این تکنیک انواع روش ها‌ی حکاکی روی نگین در اوایل رنسانس و در قرن 18 و 19 دوباره احیا شد. احیای نئوکلاسیک در فرانسه با حمایت ناپلئون از هنرهای گلیپتی آغاز شد و حتی تاج تاجگذاری او با کامئو تزئین شده بود. در انگلیس، این احیا اولین بار در زمان پادشاه جورج سوم اتفاق افتاد و نوه او، ملکه ویکتوریا، طرفدار اصلی تکنیک کامئو بود تا حدی که در نیمه دوم قرن 19 به تولید انبوه رسید.

بیشتر بخوانید: طرح مناسب انگشتر

در حکاکی Cameo، گوهرتراش یا فرد حکاک با بررسی شکل طبیعی رنگ‌ها‌ی موجود در سنگ، نزدیکترین تصویر به آن را انتخاب کرده سپس با استفاده از دستگاه‌ها ‌و ابزارهای مخصوص، قسمت پس زمینه سنگ را به گونه‌ای ‌حکاکی می‌کند که تصویر نهایی به صورت برجسته باقی بماند. پس از آن سنگ سمباده زده شده و مواد اضافی از آن برداشته می‌شود. در نهایت، سنگ در روغن خوابانده شده و با آب و مواد شوینده شسته می‌شود.

بسیاری از کامئوهای مدرن روی سنگ‌ها‌ی نگین‌های انگشتر عقیق که به صورت لایه‌ای ‌هستند، حکاکی شده‌اند‌. لایه‌ها ‌گاهاً رنگ‌آمیزی می‌شوند تا تضاد رنگ بیشتری حاصل شود. معمول‌ترین رنگ‌هایی که برای سنگ‌های دو لایه استفاده می‌شود سفید روی سیاه، سفید روی آبی و سفید روی قرمز قهوه‌ای ‌است. همچنین گاهی برجسته‌کاری روی سنگ‌های سه لایه انجام می‌شوند. رنگ‌ها معمولاً سیاه، سفید، سیاه است.

اگر لایه‌ها ‌شفاف باشند به هنرمند اجازه می‌دهد تا با حذف مواد سایه ایجاد کرده و لایه پس زمینه را نشان دهد. از این طریق می‌توان به کیفیتی بسیار واقعی و عالی دست پیدا کرد. به عنوان مثال، نازک کردن لایه بالایی سیاه رنگ روی یک سنگ سه لایه، رنگ آن را به سایه‌ها‌ی قهوه‌ای ‌تغییر می‌دهد. حذف مواد از لایه سفید، بسته به رنگ پایه، سایه‌ها‌ی آبی یا خاکستری ایجاد می‌کند.

امروزه کامئوها را به صورت دو تکه‌ای ‌هم می‌سازند. روند کار به این صورت است که ابتدا تصویر مورد نظر را روی یک سنگ دیگر که رنگ یکدستی دارد به صورت جداگانه حکاکی کرده، سپس نقش بدست آمده را روی یک زمینه با رنگ متضاد نصب می‌کنند. به اینگونه برجسته کاری Assembled Cameo می‌گویند.

خوش‌نویسی روی سنگ‌ها‌ی قیمتی

یکی از انواع حکاکی‌ها‌ی بسیار محبوب روی سنگ‌ها‌ی قیمتی، خوش‌نویسی روی نگین است. خوش‌نویسی از دیرباز جایگاه ویژه‌ای ‌بین ایرانیان داشته و یک هنر بسیار محبوب و محترم شمرده می‌شود. وقتی این هنر ارزشمند و چشم‌نواز روی سنگ قیمتی انجام شود، نه تنها بر زیبایی سنگ به میزان قابل توجهی می‌افزاید بلکه اگر به درستی و هنرمندانه انجام شده باشد، ارزش آن را هم چند برابر می‌کند.

متقاضیان خوش‌نویسی روی سنگ قیمتی بیشتر خواستار نوشتن نام پیامبر و ائمه اطهار، آیات قرآن، اسماء متبرکه، دعاهای دینی و گاهی اوقات نام افراد، سال یا ماه تولد یا روز ازدواج هستند. این کار باعث می‌شود که یک نگین شخصی‌سازی شده داشته باشند که موردپسند بسیاری افراد است. حک کردن آیات قرآن و ادعیه دینی روی سنگ‌های قیمتی باعث می‌شود که پوشنده هم از خواص درمانی ذاتی سنگ‌ها و هم از خواص روحانی و درمانی مطالب دینی درج شده روی نگین بهره‌مند شود.

بیشتر بخوانید: خواص عقیق

در خوش‌نویسی روی نگین هم از برجسته‌کاری و هم کنده‌کاری استفاده می‌شود. برای خوش‌نویسی روی سنگ از همان ابزارها و وسایلی که در انواع دیگر حکاکی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد، استفاده می‌شود.

انواع حکاکی

در ادامه مقاله انواع روش ها‌ی حکاکی روی نگین به معرفی انواع حکاکی‌های رایج می‌پردازیم.

• حکاکی دستی

قدیمی‌ترین و پرزحمت‌ترین روش در میان انواع روش های حکاکی روی نگین حکاکی دستی است که توسط یک صنعتگر ماهر و با استفاده از یک ابزار کوچک حکاکی انجام می‌شود. از آنجا که در این روش، کار توسط یک انسان انجام می‌شود، ممکن است حکاکی دستی به اندازه یک حکاکی کنترل شده توسط کامپیوتر دقیق نباشد؛

اما هنر دست همیشه ارزش خود را دارد و بسیاری از مردم به دلیل ارزش و اهمیت کار دستی، حکاکی دستی را انتخاب می‌کنند. حکاکی دستی به دلیل زمانبر بودن آن و هنر و مهارتی که چرخکار باید داشته باشد، گرانترین گزینه از بین سه روش حکاکی است.

در این روش از انواع روش های حکاکی نگین، ابتدا هنرمند طرح مورد نظر خود را به روش سنتی یا با روش‌ها‌ی دیگر روی سنگ می‌اندازد. یکی از روش‌های انداختن طرح روی نگین به این صورت است که ابتدا روی سنگ را با موم عسل مایع می‌پوشانند.

موم عسل مانند پوشش ضد اسید عمل می‌کند. بعد از سرد و جامد شدن موم، طرح مورد نظر با استفاده از قلم نی روی نگین انداخته می‌شود. سپس چند قطره اسید فلوریدریک به عنوان تثبیت کننده روی قسمت‌ها‌ی طراحی شده قرار می‌دهند، در ادامه موم را از روی نگین برداشته و سنگ را با آب ولرم شستشو می‌دهند. به این ترتیب طراحی ثابتی روی نگین ایجاد می‌گردد.

سپس با استفاده از قلم‌ها‌ی مختلف با نوک‌ها‌ی گوناگون طرح، روی سنگ حک می‌شود. اطراف حک با استفاده از قلم و چکش پایین برده شده و طرح اصطلاحاً برجسته می‌شود. سپس حکاک از برجسته‌ترین قسمت، کار خود را شروع می‌کند و حکاکی را به پایان می‌رساند. این پروسه ممکن است زمان‌بر باشد اما نتیجه کار بسیار ارزشمندتر از انواع دیگر حکاکی است.

امروزه وسایلی که برای حکاکی دستی سنگ‌های قیمتی به کار برده می‌شود هم پیشرفت چشمگیری داشته است. به طوری که انواع وسایل و تجهیزات دندانپزشکی به این حرفه وارد شده و در حکاکی سنگ‌ها از آنها بهره برده می‌شود.

• حکاکی با ماشین روتاری

در میان انواع روش ها‌ی حکاکی نگین، در این روش به جای انسان از دستگاه‌ها‌ی حکاک استفاده می‌شود. این دستگاه‌ها ‌مجهز به قلم‌ها‌ی حکاکی قوی از جنس کاربید تنگستن هستند. از آنجایی که در این روش قطعه کار می‌چرخد و دستگاه ثابت باقی می‌ماند؛ این روش را روتاری نامگذاری کرده‌اند.

طرح مورد نظر به دو طریق به دستگاه داده شود. روش اول استفاده از کامپیوتر است؛ در این روش، طرح از قبل در کامپیوتر وارد شده و کامپیوتر ماشین را کنترل می‌کند و فرآیند حکاکی تا حد ممکن دقیق انجام می‌شود. روش دوم از طریق طرح‌ها‌ی ساده موجود در خود دستگاه است که بدون استفاده از کامپیوتر می‌تواند آنها را حک کند.

حکاکی ماشین مقرون به صرفه‌تر از حکاکی دستی است زیرا زمان نسبتاً کمتری صرف می‌شود اما نمی‌توان از آن در موادی که به گرما حساس هستند استفاده کرد. اصطحکاک ناشی از فرآیند می‌تواند به طور بالقوه باعث گرم شدن و آسیب رساندن به جواهرات حاوی شیشه، پلاستیک یا سنگ‌های قیمتی ظریف شود.

• حکاکی لیزری

حکاکی با لیزر مدرن‌ترین و سازگارترین روش در انواع روش ها‌ی حکاکی نگین است. برای انجام حکاکی از پرتو لیزر بسیار متمرکز استفاده می‌شود و می‌توان ضخامت پرتو را برای افزایش یا کاهش عرض کلی حکاکی تنظیم کرد. همچنین لیزر می‌تواند برای تراش عمیق‌تر در ماده پایه تقویت شود که باعث بهبود بافت حکاکی می‌گردد. از لیزر عمدتاً برای حکاکی تصاویر، نوشته‌ها ‌و نشانه‌گذاری روی سطوح استفاده می‌شود.

مهم‌ترین مزیت استفاده از لیزر دقت و ظرافت بالا، قابلیت اجرای طرح‌ها ‌و نقوش پیچیده، سرعت و کیفیت بالای برش و حجم کم دور ریز است. علاوه بر این، از حکاکی لیزری می‌توان تقریباً روی هر نوع ماده‌ای، حتی کاغذ استفاده کرد! این بدان معنی است که می‌توان آن را در مواردی غیر از جواهرات مانند ظروف شیشه‌ای ‌هم به کار برد.

سنگ‌های مورد استفاده در انواع روش های حکاکی نگین

کالسدونی‌ها در طول تاریخ بیشترین کاربرد را در حکاکی نسبت به دیگر سنگ‌های قیمتی داشته‌اند. در مصر باستان، آمتیست، نگین‌های سبز استخراجی از سنگ‌های فلدسپاتی و بازالتی،کارنلیان، شیشه آتشفشانی، یشم سبز و سایر کریستال‌ها بیشترین کاربرد را برای حکاکی داشتند. در منطقه بین‌النهرین، قبل از هزاره 2 قبل از میلاد، مهرهای استوانه‌ای را از سنگ مرمر نرم می‌‌ساختند.

در اوایل هزاره دوم، هماتیت غالب بود. بعداً یشم و سایر کالسدونی‌ها مورد توجه قرار گرفتند. آشوریان سنگ‌های کریستالی، عقیق و کارنیان را ترجیح دادند. انواع کوارتز، پلاسما، یشم، انواع سنگ‌های کریستالی، آمتیست و عقیق مورد علاقه یونانیان بود.

همچنین آنها گاهی از سنگ‌های سخت مانند گارنت و بریل استفاده می‌‌کردند. حکاکان رومانو-ایتالیک نوعی عقیق قرمز سیر، پلاسما، یشم، آمتیست، گارنت، آکوامارین، توپاز، لاجورد و ساردونیکس را برای کامئوها ترجیح می‌‌دادند.

در این بخش از مقاله انواع روش های حکاکی نگین باید گفت، زمرد، یاقوت سرخ، یاقوت کبود و الماس هرگز به طور گسترده برای تراش و حکاکی گوهر استفاده نشده‌اند. کار روی نگین انگشتر زمرد بسیار سخت بود، زیرا به راحتی می‌‌شکست.

از یاقوت سرخ، یاقوت کبود و الماس هم به دلیل سختی زیاد، کمتر استفاده می‌‌شد زیرا کار کردن روی آنها به دلیل سختی بالا تقریباً غیرممکن بود. امروزه، استفاده از مته الماسه امکان کار با یاقوت سرخ و یاقوت کبود را با سهولت بیشتری فراهم کرده است اما الماس هنوز هم خیلی کند برش می‌‌خورد و یک سنگ رضایت‌بخش برای حکاکی محسوب نمی‌شود.

اکثر کامئوهای سنگی از کالسدونی شکل گرفته‌اند. در بیشتر کامئوهایی که در جواهرات استفاده می‌‌شوند، قسمت برجسته سفید و پس زمینه سیاه، قهوه‌ای یا قرمز روشن با شدت کم است. کامئوهایی که پس زمینه قهوه‌ای مایل به قرمز دارند به نام ساردونیکس شناخته می‌‌شوند. کامئوهایی که پس زمینه قرمز همراه با خاکستری یا سیاه دارند هم به طور مکرر دیده و با نام کامئوی کارنلین شناخته می‌‌شوند.

بسیاری از کامئوها از انیکس (عقیق سلیمانی) با سه یا چند لایه متفاوت رنگ ساخته شده‌اند. این کامئوها معمولاً دو یا چند شکل یا تندیس سر را نشان می‌‌دهند که هر کدام یک لایه متفاوت دارند. عقیق، متداول‌ترین گوهری است که برای ساخت کامئو استفاده می‌‌شود زیرا لایه‌های رنگی مختلف آن موازی و دارای عرض‌های تقریباً یکسان هستند.

البته برای ساخت کامئو از عقیقی که لایه‌های رنگی مختلف با عرض‌های ناهموار دارد هم استفاده می‌‌شود که در این حالت حکاک باید مهارت بیشتری داشته باشد تا بتواند نتایج دلپذیری را ایجاد کند. کامئوهای سبز و سفید تقریباً همیشه از یک شکل سفید روی پس زمینه رنگ سبز تشکیل شده‌اند.

در نهایت باید گفت: حکاکی نگین سنگ‌ها‌ی قیمتی و نیمه قیمتی هنری است که از گذشته‌های دور تا به امروز متداول بوده و انسان‌ها در طول تاریخ از این هنر استفاده می‌‌کرده‌اند. آثار به دست آمده از انواع زیورآلات دوران باستان نشان دهنده قدمت این هنر ارزشمند است. حکاکی روی سنگ‌های قیمتی عمدتاً به دو صورت Intaglio و Cameo انجام می‌‌شود.

در روش اول انواع روش ها‌ی حکاکی نگین تصویر یا نقش مورد نظر روی سطح سنگ قیمتی حفر و نقش به صورت فرورفتگی در گوهر ظاهر می‌‌شود. در روش دوم، تصویر یا نقش روی سنگ باقی مانده و اطراف آن به گونه‌ای برش می‌‌خورد که طرح روی سنگ به صورت برجسته نمایش داده شود. هر دو روش از دوران باستان تا به امروز کاربرد داشته‌اند؛ اگرچه Intaglio قدمت بیشتری دارد.

برای حکاکی روی سنگ قیمتی از ابزارهای گوناگونی استفاده می‌‌شود. حکاکی با دست سخت‌ترین و زمانبرترین روش است اما ارزش و همینطور طرفداران بیشتری دارد. امروزه از ابزارهایی مانند انواع ماشین‌های روتاری و لیزری برای حکاکی و کنده‌کاری روی سنگ‌های قیمتی استفاده می‌‌شود.