انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل؛ خصوصیت بهترین منابع فیروزه جهان چیست؟!

فیروزه یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌های قیمتی جهان است که بیش از 5000 سال مورد توجه فرهنگ‌های گوناگون در سراسر دنیا قرار داشته است. امروزه این سنگ قیمتی زیبا با رنگ آبی آسمانی تا آبی-سبز، همچنان مورد توجه عموم مردم قرار داشته و بسیاری از طراحان مشهور جواهرات مدرن در طراحی‌های خود از آن استفاده می‌کنند. اما آنچه در مورد فیروزه اهمیت زیادی داشته و تأثیر زیادی بر ارزش آن دارد، نه رنگ، بلکه منشأ تشکیل آن است. در این مقاله ابتدا توضیح مختصری درباره سنگ قیمتی فیروزه داده و سپس به بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل می‌پردازیم.

فیروزه چیست و چگونه تشکیل می‌شود؟

فیروزه Turquoise از نظر شیمیایی، فسفات هیدراته مس و آلومینیوم است. این ماده دارای سختی 5 تا 6 در مقیاس Mohs است که سختی متوسطی محسوب می‌شود. فیروزه معمولاً در سرزمین‌هایی با آب و هوای خشک و نیمه خشک با درصد بالای مس در خاک یافت می‌شود. این سنگ به طور معمول به صورت یک رسوب مات در کلوخ‌ها، در رگه‌های داخل سنگ میزبان یا به صورت پوسته‌های کم عمق در سطح سنگ‌ها ظاهر می‌شود. فیروزه یک سنگ مات است.

تنها یک معدن شناخته شده در جهان وجود دارد که بلورهای شفاف تا نیمه شفاف تولید می‌کند و آن معدن Lynch Station در ایالت ویرجینیای آمریکا است. نمونه‌های موجود در این منطقه بسیار کمیاب هستند و قیمت بالایی دارند.

فیروزه به طور مشخص یک ماده معدنی کریپتوکریستالی است و تقریباً هرگز به صورت تک کریستال تشکیل نمی‌شود، متخلخل بوده و همه خواص آن بسیار متغیر است. رنگ مانند سایر خواص کانی متفاوت بوده و از سفید تا آبی پودری و آبی آسمانی و از سبز-آبی تا سبز مایل به زرد دیده می‌شود. رنگ آبی به مس نسبت داده می‌شود، در حالی که رنگ سبز ممکن است ناشی از ناخالصی‌های آهن (جایگزین آلومینیوم) یا کم آبی باشد.

با این مقدمه و آشنایی کوتاه با سنگ فیروزه، در ادامه به بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل می‌پردازیم.

انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل

فیروزه سنگی است که تنها در مناطق معدودی از جهان استخراج می‌شود. در حال حاضر، مهم‌ترین کشورهایی که به عنوان تولیدکننده فیروزه در جهان شناخته می‌شوند، شامل ایران، آمریکا، مصر، چین و تبت هستند. منشأ تشکیل فیروزه اهمیت زیادی در تعیین ارزش آن دارد. به همین دلیل بررسی انواع فیروزه از نظر منشا تشکیل اهمیت زیادی دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم.

فیروزه ایرانی

در بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل، ایران در جایگاه نخست قرار دارد. ایران یکی از معادن بسیار قدیمی ‌تولید فیروزه در جهان است که فیروزه‌های استخراج شده از آن، هم از نظر کیفیت و هم رنگ از بهترین‌های جهان هستند. اگرچه تولید فیروزه در ایران تنها بخش کوچکی از کل تولید جهانی را به خود اختصاص می‌دهد، اما فیروزه ایران همچنان استاندارد کیفیت را تعیین می‌کند. در ایران، فیروزه “Ferozah” نامیده می‌شود که به معنی “پیروزی” است و سنگ ملی ایران محسوب می‌شود.

بیشتر بخوانید: انواع فیروزه

مهم‌ترین معدن تولید فیروزه در ایران در اطراف شهر نیشابور، واقع در استان خراسان رضوی قرار دارد؛ به همین دلیل به فیروزه ایرانی، فیروزه نیشابوری هم گفته می‌شود. غیر از نیشابور، معادن فیروزه دیگری هم در استان‌های سمنان و کرمان قرار دارد، اما کیفیت فیروزه آن‌ها پایین‌تر از فیروزه نیشابور است. در ادامه به بررسی انواع فیروزه ایرانی می‌پردازیم.

• فیروزه نیشابور

نیشابور شهری در استان خراسان در شمال شرقی ایران است که مرکز اصلی فیروزه ایران به شمار می‌آید. اگرچه برخی دیگر از شهرهای استان خراسان و کرمان دارای معادن فیروزه هستند، اما نیشابور همچنان بزرگ‌ترین تأمین‌کننده فیروزه است. معدن نیشابور در حدود 7000 سال قدمت داشته و سالانه 30-40 تن سنگ فیروزه از آن استخراج می‌شود. این کانسار به طور طبیعی آبی است و وقتی به دلیل کم آبی گرم می‌شود، رنگ آن مایل به سبز می‌شود.

حدود 300 کارگاه فیروزه در نیشابور وجود دارد که این سنگ‌های زیبا در آن‌ها تراشیده شده و برای ساخت جواهرات به اشکال مختلف درمی‌آیند. قدیمی‌ترین قطعه فیروزه نیشابور، یک مجسمه گاوی 7000 ساله است که در موزه ملی ایران در تهران نگهداری می‌شود.

بیشتر بخوانید: گران‌ ترین انگشتر فیروزه

فیروزه نیشابور دارای رنگ آبی غنی است و ماتریس کمتری نسبت به بیشتر فیروزه‌های استخراج شده در مناطق دیگر دارد. همچنین با لکه‌های سفید متمایز می‌شود. همان‌طور که گفته شد، فیروزه ماده معدنی سختی نیست، اما فیروزه ایرانی معمولاً سخت‌تر از فیروزه‌ای است که در مکان‌های دیگر استخراج می‌شود. امروزه فقط فیروزه‌ای که از جنوب غربی آمریکا وارد می‌شود، از نظر رنگ و زیبایی با فیروزه ایرانی برابری می‌کند.

ایرانیان فیروزه را از نظر کیفیت در سه گروه طبقه‌بندی می‌کنند:

• انگشتری: این فیروزه بهترین کیفیت را داشته و برای ساخت جواهرات و انواع انگشتر اسپرت زنانه و انگشتر اسپرت مردانه مناسب است. فیروزه باکیفیت انگشتری دارای رنگ آبی غنی “فیروزه‌ای ایرانی” است و ماتریس بسیار کمی ‌داشته یا بدون ماتریس است.
• بارخانه: این فیروزه درجه دو محسوب می‌شود. تقریباً مانند انگشتری است، اما ماتریس بیشتری دارد.
• عربی: این سنگ‌ها به دلیل رنگ آبی کم‌رنگ یا سبز یا خال‌های ناخواسته درجه سه در نظر گرفته می‌شوند. (لکه‌ها در فیروزه ایرانی معمولاً سفید هستند، نه سیاه.)

فیروزه نیشابوری آنقدر با کیفیت است که احتیاج به هیچ گونه رنگ اضافی یا تثبیت کننده‌ای ندارد. همچنین به دلیل عناصر تشکیل‌دهنده و موقعیت آب و هوایی منطقه، بسیار متنوع‌ بوده و زیبایی رنگ‌های آن خیره‌کننده است. در ادامه بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل، به معرفی دیگر معادن فیروزه ایران می‌پردازیم.

بیشتر بخوانید: انواع فیروزه عجم نیشابور

• فیروزه دامغان

معدن فیروزه دامغان یکی دیگر از معادن فیروزه ایران است که در 90 کیلومتری جنوب شهر دامغان در استان سمنان قرار دارد. فیروزه استخراج شده از این معدن که با نام معدن فیروزه باغو شناخته می‌شود، دارای رنگ متمایل به سبز است و کیفیت پایین‌تری نسبت به فیروزه نیشابور دارد.

• معدن فیروزه عبداله گیو

یکی دیگر از معادن فیروزه استان خراسان که در جنوب شهرستان قوچان قرار دارد، معدن عبداله گیو است. رنگ فیروزه عبدالله گیو سبز تیره است، به همین دلیل به آن فیروزه سبز قوچانی هم گفته می‌شود.

• معدن فیروزه شهر بابک کرمان

معدن شهر بابک کرمان، یکی دیگر از بسترهای تولید فیروزه در ایران است. فیروزه استخراج شده از این معدن سبزتر و کدرتر از فیروزه نیشابور است و ارزش کمتری نسبت به فیروزه نیشابور دارد. درجه سختی و مقاومت آن هم از فیروزه نیشابور کمتر است و اگرچه ضخامت بیشتری دارد، اما در اثر ضربه به راحتی شکسته و خرد می‌شود و نیاز به تثبیت‌کننده دارد.

فیروزه آمریکایی

دومین نوع از انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل، فیروزه آمریکایی است. فیروزه آمریکا معمولاً محصول جانبی عملیات حفاری در معدن مس است و بعد از فیروزه ایران، از مرغوب‌ترین انواع فیروزه در جهان محسوب می‌شود. معادن فیروزه آمریکایی عبارتند از:

• فیروزه آبی لندر (Lander Blue)

Lander Blue فیروزه‌ای به رنگ آبی متوسط ​​تا عمیق با ماتریس تار عنکبوتی متضاد مشکی است. تنها 90 تا 110 پوند از این فیروزه زیبا استخراج شده است. Lander Blue یک معدن به اصطلاح “Hat Mine” است و به این دلیل چنین نامیده می‌شود که می‌توانید دهانه آن را با یک کلاه بپوشانید.

امروزه فیروزه Lander Blue کمیاب‌ترین فیروزه کلاسیک جنوب غربی آمریکا است که از بالاترین درجه کیفیت برخوردار بوده و یکی از باارزش‌ترین فیروزه‌ها در جهان است.

• فیروزه کوه تنها (Lone Mountain)

معدن Lone Mountain زمانی تنوع زیادی از فیروزه تولید می‌کرد و برخی از بهترین نمونه‌های فیروزه تار عنکبوت و همچنین سنگ‌های شفاف و آبی عمیق را می‌توان از بین فیروزه‌های استخراج شده از این معدن مشاهده کرد. فیروزه Lone Mountain از نظر حفظ رنگ مورد توجه گوهرشناسان قرار دارد.

• فیروزه بیسبی (Bisbee)

در بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل به معدن فیروزه بیسبی می‌رسیم. فیروزه بیسبی محصول فرعی معدن عظیم مس Lavender Pit است که در حال حاضر بسته شده است. فیروزه بیسبی به دلیل رنگ آبی تیره و ماتریس سیاه دودی که با نام “بیسبی دودی” و “لاوندر” هم از آن یاد می‌شود، مشهور است.

در سال 2004، دیگر اجازه داده نشد که کسی در این معدن قدیمی‌ خطرناک کار کند و گودال فیروزه زیر 100 فوت خاک دفن گردید. هر فیروزه بیسبی موجود در بازار، به طور رسمی ‌قبل از سال 1974 استخراج شده است.

بیشتر بخوانید: خواص فیروزه

• فیروزه شماره هشت (number 8)

معدن فیروزه شماره 8 در کارلین، نوادا قرار داشته و برای اولین بار در سال 1929 استخراج شد. رنگ فیروزه شماره 8 از آبی روشن، آبی با سایه‌های سبز تا آبی تیره متغیر بوده و با ماتریس سیاه، طلایی، قرمز یا قهوه‌ای یافت می‌شود. ماتریس تار عنکبوت سیاه و قرمز باارزش‌ترین است. امروزه فیروزه شماره 8 یکی از ارزشمندترین سنگ‌های فیروزه در جهان محسوب می‌شود.

• فیروزه کوه سرخ‌پوست (Indian Mountain)

گفته می‌شود که یک چوپان سرخ‌پوست در سال 1970 در محدوده جنوبی کوه Bald در شهرستان لندر، نوادا این معدن را کشف کرد. معدن Indian Mountain بیش از 20 سال است که هیچ فیروزه‌ای تولید نکرده است. فیروزه آن کمیاب بوده و اگر بتوانید نمونه‌ای از آن را پیدا کنید، ارزش بسیار زیادی دارد. این معدن هر دو رنگ آبی و سبز فیروزه را تولید کرده و گاهی با ماتریس تار عنکبوت قهوه‌ای تا سیاه ترکیب می‌شود.

• فیروزه آبی نوادا (Nevada Blue)

گزینه بعدی در بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل، فیروزه آبی نوادا است. Nevada Blue بهترین فیروزه‌ای است که از نوادا استخراج شده و دسترسی به آن بسیار دشوار است. رنگ این فیروزه، آبی متوسط ​​تا تیره با ماتریس تار عنکبوت مشکی یا قهوه‌ای است. فیروزه آبی نوادا در دهه 1970 به بازار عرضه شد و بسیاری از بزرگ‌ترین جواهرسازان جنوب غربی آمریکا از آن در طراحی‌های خود استفاده کردند.

• فیروزه کاندلاریا (Candelaria)

فیروزه کاندلاریا معمولاً در رگه‌های نازک یافت می‌شود و به خاطر رنگ‌های زیبای تقریباً الکتریکی و گاهی اوقات با ماتریس سبک مشهور است.

• فیروزه مورنسی (Morenci)

فیروزه مورنسی در شهرستان گرینلی در جنوب شرقی آریزونا استخراج شد. این فیروزه به دلیل رنگ آبی و پیریت آهنی یا ماتریس طلایی بسیار مورد توجه است. فیروزه مورنسی بسیار ارزشمند بوده و به دست آوردن آن دشوار است.

• فیروزه کینگمن (Kingman)

استخراج مس در منطقه معدنی کینگمن، مقدار زیادی فیروزه در طی سال‌های اخیر تولید کرده است. معدن کینگمن پس از بسته شدن در دهه 1970، در سپتامبر 2004 دوباره بازگشایی شد. حدود 95 درصد از فیروزه Kingman تثبیت شده و تنها 5 درصد در حالت طبیعی خود باقی می‌ماند. فیروزه درجه یک Kingman دارای رنگ آبی متوسط ​​تا تیره بوده و غالباً دارای پیریت و گاهی کلسیت است. بهترین فیروزه کینگمن در انواع انگشتر فیروزه که امروزه تولید می‌شود آبی تیره با ماتریس مشکی و گاهی اوقات ماتریس تار عنکبوت است.

• فیروزه رویستون (Royston)

رویستون یک معدن فیروزه است که در منطقه رویستون در نزدیکی Tonopah، نوادا واقع شده است. فیروزه رویستون به دلیل رنگ سبز زیبا و عمیق تا آبی روشن و غنی معروف است. سنگ‌های رویستون اغلب دو رنگ هستند و هم سبز تیره و هم روشن و گاهی آبی را نشان می‌دهند.

فیروزه رویستون دارای ماتریس سنگین از قهوه‌ای تیره تا طلایی رنگ است. این ماتریس ترکیبات زیبایی را با تنوع رنگی ایجاد می‌کند. امروزه، منطقه رویستون هنوز هم فیروزه‌ای با کیفیت بالا، اما در مقادیر محدود تولید می‌کند.

• فیروزه الماس آبی (Blue Diamond)

معدن الماس آبی، واقع در مرکز نوادا، در اواخر 1950 باز شد و تا سال 1980 مورد بهره‌برداری قرار گرفت. این معدن، یک “Hat Mine” محسوب می‌شود که تعداد بسیار کمی ‌از آن وجود دارد. فیروزه الماس آبی دارای ماتریس دودی تیره است که با آبی درخشان احاطه شده است. این معدن در حال حاضر بسته شده و زیر هزاران تن سنگ دفن شده است.

فیروزه مصری

سومین منبع در انواع فیروزه از نظر منشا تشکیل، فیروزه مصر است. مصر یکی از قدیمی‌ترین منابع تولید فیروزه در جهان محسوب می‌شود که معادن آن از بیش از 7000 سال پیش مورد بهره برداری قرار گرفته‌اند. منابع فیروزه‌ای که در دسترس مصریان باستان بود، در جنوب غربی شبه جزیره سینا قرار داشت. مهم‌ترین معادن فیروزه سینا در دو مکان یافت می‌شوند: وادی‌مغاره و سرابیت‌الخادم. معادن معروف شبه جزیره سینا در مصر گوهرهایی تولید می‌کردند که مورد استفاده فرعون‌های باستان بود.

هر کدام از قطعات فیروزه مصری با رنگ‌های آبی مایل به سبز روشن و ماتریس‌های قرمز و مسی مشخص شده و کاملاً منحصر به فرد هستند. غنای رنگ ماتریس فیروزه مصری بسیار ارزشمند است و می‌تواند به تشخیص فیروزه مصر کمک کند. این رنگ منحصر به فرد قرمز تا طلایی باعث می‌شود که فیروزه مصری به رنگ طلایی درآید و همچنین ظاهری سلطنتی و قدیمی به خود بگیرد. شاید به همین دلیل است که تمدن‌های باستان به این سنگ بسیار علاقه‌مند بودند.

بیشتر بخوانید: راهنمای خرید انگشتر فیروزه

فیروزه چین

در بررسی انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل، به فیروزه چین می‌رسیم. امروزه فیروزه چینی در انواع انگشتر زنانه و انگشتر مردانه به پرکاربردترین فیروزه در جهان تبدیل شده است. شواهدی مبنی بر استفاده از فیروزه در چین وجود دارد که قدمت آن حداقل به 1700 سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. اگرچه در زمان‌های قدیم مقداری فیروزه در چین استخراج می‌شد، اما بیشتر فیروزه مصرفی چین، در تجارت با مغول‌ها، فارس‌ها و ترک‌ها به دست می‌آمد. یشم در فرهنگ چینی سنگ ترجیحی برای جواهرات بوده است و بیشتر چینی‌ها از فیروزه برای حکاکی و سایر هنرها استفاده می‌کردند.

 

معدن فیروزه ماآشان (Ma’ashan) در شمال غربی شانگهای، یکی از منابع تولیدکننده فیروزه چین است و استان هوبی (Hubei) فیروزه‌ای تولید می‌کند که یادآور فیروزه معادن تعطیل شده‌ نوادای آمریکا است. رنگ این فیروزه از آبی آسمانی تا سبز بهاری متغیر است.

فیروزه چینی معمولاً تثبیت شده است؛ بدین معنی که برای سخت شدن سنگ، اپوکسی شفافی قبل از نصب روی سطح آن اعمال می‌شود. نتیجه جانبی این فرایند این است که سنگ تثبیت شده کمتر احتمال دارد که لوسیون و روغن بدن را جذب کرده و رنگش به مرور زمان تغییر کند.

امروزه، به دلیل کمیاب بودن فیروزه آمریکایی، حدود 80 درصد سنگ فیروزه موجود در بازار را فیروزه معادن چین تشکیل می‌دهند. زیرا تنها تعداد انگشت شماری از معادن فیروزه در جنوب غربی آمریکا در حال فعالیت تجاری هستند.

رنگ فیروزه چینی از همه سایه‌های سبز، آبی روشن، تا آبی تیره تشکیل شده است. بسیاری از مواد معدنی دارای ماتریس قهوه‌ای تیره یا سیاه هستند و همچنین ممکن است ماتریس تار عنکبوت در آن‌ها دیده شود. در واقع، به نظر می‌رسد که چین بیشترین میزان فیروزه تار عنکبوتی را تولید کرده است. برخی از فیروزه‌های درجه یک چینی شبیه فیروزه‌های آمریکایی هستند و تصور می‌شود که با بسیاری از معادن شناخته شده کلاسیک جنوب غربی آمریکا برابری کنند.

فیروزه تبت

هزاران سال است که فیروزه تبتی به دلیل زیبایی، جذابیت و ارزش‌های معنوی مورد توجه و تمایل مردم تبتی و نپالی قرار دارد. تبتی‌ها فیروزه را در استفاده از جواهراتی مثل انگشتر، بر سایر سنگ‌های قیمتی ترجیح می‌دهند و تقریباً هر تبتی دارای یک سنگ فیروزه است. فیروزه تبتی از منطقه اطراف لهاسا در هیمالیا استخراج می‌شود و معمولاً رنگ آن از سبز-آبی تا سبز و آبی روشن متغیر است.

فیروزه یک سنگ قیمتی بسیار زیبا و جزو معدود سنگ‌هایی است که نام خود را به یک رنگ داده است. این گوهر باارزش در طیف مختلف رنگ‌های آبی-سبز وجود داشته و تنها در مناطق معدودی از جهان شامل ایران، چین، آمریکا، مصر و تبت استخراج می‌شود. فیروزه طبیعی بسیار گران قیمت و نادر است، زیرا در حال حاضر اکثر معادن فیروزه خالی شده یا تولید آن‌ها متوقف شده است.

بیشتر بخوانید: تمیز کردن انگشتر فیروزه

فیروزه یک سنگ مات است اما آنچه که در ارزش‌گذاری فیروزه اهمیت بسیار زیادی دارد، نه رنگ و شفافیت، بلکه منشأ تشکیل آن است. در این مقاله به بررسی انواع فیروزه از نظر منشا تشکیل پرداختیم.