انواع فیروزه عجم نیشابور: فیروزه عجم نیشابور با دیگر فیروزه‌ها چه تفاوتی دارد؟!

فیروزه سنگی قیمتی، زیبا و باارزش است که در طول تاریخ همواره مورد توجه سلاطین، پادشاهان و مردم معمولی بوده است. بیش از 7000 سال است که انسان این سنگ قیمتی زیبا را شناخته و از آن بهره‌برداری می‌کند. در واقع، فیرزه را می‌توان یکی از قدیمی‌ترین سنگ‌های قیمتی در طول تاریخ دانست. به طوری که بسیاری از معادن فیروزه دنیا در حال حاضر دیگر خالی و متروکه شده‌اند. معادن فیروزه در جهان بسیار نادر هستند. ایران، مصر، چین، تبت و آمریکا تنها نقاطی از جهان هستند که معادن فیروزه در آن‌ها یافت می‌شود و در این میان فیروزه ایران، از مرغوب‌ترین انواع فیروزه در جهان است. یکی از انواع فیروزه ایران که به آن فیروزه نیشابوری گفته می‌شود، از چند معدن محدود در ایران استخراج می‌شود. در این مقاله از تراث به بررسی معادن فیروزه ایران و انواع فیروزه عجم نیشابور می‌پردازیم.

انواع فیروزه عجم نیشابور

از نظر شیمیایی، فیروزه فسفات هیدراته مس و آلومینیوم است که تنها کاربرد مهم آن در ساخت جواهرات و اشیای زینتی می‌باشد، اما در این استفاده آنقدر محبوب شده است که نامش را برای رنگ آبی کمی مایل به سبز استفاده می‌کنند. طلا، نقره، مس و فیروزه تنها مواد معدنی در دنیا هستند که به قدری شناخته شده و تأثیرگذارند که نام آن‌ها روی رنگ‌هایشان گذاشته شده است.

معرفی معادن فیروزه ایران

مهمترین معادن فیروزه ایران در استان‌های خراسان رضوی، سمنان و کرمان واقع شده‌اند. اصلی‌ترین معادن فیروزه ایران عبارتند از:

بیشتر بخوانید: تاریخچه فیروزه

• معدن فیروزه نیشابور

فیروزه نیشابور از لحاظ کیفیت، با ارزش‌ترین فیروزه در جهان است. معادن فیروزه نیشابور در 150 کیلومتری غرب شهر مشهد، 55 کیلومتری شمال غرب شهرستان نیشابور، 35 کیلومتری شمال غرب شهر فیروزه و در 4 کیلومتری شمال غرب روستای معدن واقع شده‌اند و از قدیمی‌ترین معادن فیروزه جهان محسوب می‌شوند.

فیروزه آبی شفاف آسمانی که محبوب‌ترین و گران‌ترین رنگ فیروزه در جهان است، از این معادن به دست می‌آید. کیفیت انواع فیروزه عجم نیشابور باعث شده است که بسیاری از علاقه‌مندان به سنگ‌های قیمتی در دنیا، کشور ایران را با نام فیروزه‌ی آن بشناسند.

قدیمی‌ترین فیروزه کشف شده در معادن نیشابور مربوط به 6600 سال قبل است؛ بنابراین اینطور می‌توان نتیجه گرفت که معدن نیشابور نزدیک به 7000 سال قدمت دارد و یکی از قدیمی‌ترین معادن فیروزه در جهان است. قدمت معادن فیروزه نیشابور را شاید بتوان نزدیک به معادن فیروزه مصر دانست با این تفاوت که معادن نیشابور هنوز فعال بوده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرند اما معادن فیروزه مصر سال‌ها است که خالی شده‌اند.

اهمیت انواع فیروزه عجم نیشابور تا اندازه‌ای است که در جهان به فیروزه ایرانی، فیروزه نیشابوری هم گفته می‌شود. نیشابور در دوران باستان یکی از توقفگاه‌های مهم در مسیر جاده ابریشم بوده و از این طریق فیروزه‌ی نیشابور راه خود را به اروپا و آسیا باز کرد. در دوران مدرن، فقط فیروزه جنوب غربی آمریکا را می‌توان از لحاظ کیفیت با فیروزه ایرانی مقایسه کرد.

• معدن فیروزه شهر بابک کرمان

معدن فیروزه شهر بابک در فاصله 223 کیلومتری غرب شهر کرمان، 42 کیلومتری شمال شرق شهر بابک و 132 کیلومتری شمال غرب معدن مس سرچشمه قرار دارد. فیروزه شهر بابک کرمان کدرتر از انواع فیروزه عجم نیشابور بوده و جلا و کیفیت آن به نسبت کمتر است. فیروزه شهر بابک علاوه بر رنگ از نظر ضخامت هم با فیروزه نیشابور متفاوت بوده و ضخامت بیشتری دارد اما سختی آن کمتر است و در برابر ضربه به راحتی شکسته و خرد می‌شود.

بیشتر بخوانید: انواع فیروزه

رنگ فیروزه شهر بابک سبزتر از فیروزه نیشابور است و طیفی از رنگ‌های آبی مایل به سبز تا سبز را می‌توان در آن پیدا کرد. لازم به ذکر است که تنوع و زیبایی رنگ در فیروزه نیشابور به دلیل عناصر تشکیل دهنده و موقعیت آب و هوایی منطقه، بسیار بیشتر از فیروزه کرمان است.

• معدن فیروزه دامغان

معدن فیروزهٔ باغو در 90 کیلومتری جنوب دامغان در غرب ترود در استان سمنان قرار دارد و سال‌های زیادی از آن فیروزه استخراج می‌شده است. فیروزه دامغان کیفیت پایین‌تری از انواع فیروزه عجم نیشابور داشته و ارزش آن کمتر است. همچنین رنگ فیروزهٔ این کانسار با فیروزهٔ نیشابور متفاوت بوده و کمی متمایل به سبز است.

• معدن فیروزه عبداله گیو

معدن فیروزهٔ عبداله گیو در جنوب شهرستان قوچان و در 65 کیلومتری شمال شرق نیشابور واقع شده است. فیروزه این معدن به شکل کریزوکولا و به طور پراکنده همراه با مالاکیت و آزوریت است. رنگ فیروزه عبدالله گیو سبز تیره است به همین دلیل به آن فیروزهٔ سبز قوچانی هم گفته می‌شود.

خصوصیات انواع فیروزه عجم نیشابور

ارزش سنگ‌های رنگی معمولاً بر پایه ترکیبی از ویژگی‌ها شامل: رنگ، شفافیت، تراش، وزن (قیراط) و … تعیین می‌شود. فیروزه نیشابور هم از این قاعده مستثنی نیست.

بیشتر بخوانید: انواع فیروزه از نظر منشأ تشکیل

• رنگ و جلا

مانند هر سنگ قیمتی رنگی دیگری، رنگ اهمیت بسیار زیادی در تعیین ارزش فیروزه دارد. فیروزه نیشابور گرانقیمت‌ترین رنگ فیروزه در جهان (آبی آسمانی) را دارا می‌باشد و به دلیل رنگ آبی زنده بسیار مشهور است.
همچنین ممکن است در سطح سنگ رگه‌هایی از پیریت وجود داشته باشد که در نهایت تصویری باشکوه از نقش و نگار را در آن به وجود می‌آورد. توزیع یکنواخت رنگ و پیریت مطلوب‌ترین حالت ممکن است، اما سلیقه افراد متفاوت می‌باشد.

فیروزه نیشابور یک سنگ مات است که به خوبی جلا داده و پرداخت می‌شود. سنگ‌های پرداخت شده جلای مومی ‌دارند و رگه‌ها روی آن برق می‌زنند. با گذشت زمان، ممکن است از درخشش رگه‌ها کاسته شود اما رنگ آبی فیروزه‌ای باید زنده و روشن باقی بماند. سطح سنگ پس از پرداخت یکنواخت بوده و در محل تلاقی سنگ فیروزه با مواد پیریت ممکن است لکه‌های جزئی وجود داشته باشد.

بیشتر بخوانید: تشخیص فیروزه اصل

• تراش

قرن‌ها است که صنعتگران انواع فیروزه عجم نیشابور خام را تراش کابوشن می‌دهند. محبوب‌ترین روش برای شکل دادن به سنگ‌های قیمتی مات، کابوشن است که سنگ را به شکل گنبد نرم با ته صاف در می‌آورد. کابوشن‌ها معمولاً به شکل دایره و بیضی هستند اما اشکال دیگری مانند گلابی شکل و کوسنی هم وجود دارند.

• سختی

فیروزه نیشابور دارای ضخامت کمی است و شاید تنها ایرادی که بتوان به آن گرفت همین باشد؛ اما با وجود ضخامت کمی که دارد، استحکام آن بالاتر از انواع دیگر فیروزه مانند فیروزه کرمان است و با اطمینان خاطر بیشتری می‌توان از آن استفاده کرد.
به طور کلی باید توجه داشته باشید که فیروزه یک سنگ قیمتی با درجه سختی 5-6 در مقیاس Mohs است؛ بنابراین یک سنگ سخت محسوب نمی‌شود و هنگام استفاده از آن باید این نکته را در نظر داشته باشید و مراقبت‌های لازم را به عمل آورید.

• اندازه

انواع فیروزه عجم نیشابور را در بازار می‌توانید در اندازه‌های مختلف پیدا کنید. سنگ‌های گرد در اندازه‌های بین 8 تا 9 میلی‌متر وجود دارند. اما اگر می‌خواهید سنگ بزرگتر به نظر بیاید، بیضی یا گلابی گزینه‌های بهتری هستند. هر دوی این اشکال به خوبی ظاهر یک جواهر بزرگتر را دارند در حالی که قیمت‌شان یکسان یا حتی کمی کمتر است.
شما می‌توانید، یک فیروزه بیضی شکل با اندازه 20 در 15 میلی‌متر و فیروزه گلابی شکل با اندازه 16 در 12 میلی‌متر را به راحتی بیابید. بین این دو حالت، می‌توانید شکل‌های مختلف در اندازه‌های گوناگونی را پیدا کنید که متناسب با هر سلیقه و بودجه‌ای باشد.

درمان و بهسازی فیروزه نیشابور

بیشتر فیروزه‌هایی که از معادن استخراج می‌شوند نیاز به بهسازی و درمان دارند تا بتوان از آن‌ها در جواهرات استفاده کرد و انواع فیروزه عجم نیشابور هم، همینطور هستند. بهسازی و درمان سنگ‌های قیمتی شامل، تکنیک‌هایی برای افزایش دوام و زیبایی سنگ است که اگر انجام نشود ممکن است سنگ قابل استفاده نباشد.
بیشتر فیروزه‌های خام هنگام استخراج از زمین دارای کیفیت گچی و متخلخل هستند و نمی‌توان از آن‌ها در جواهرات استفاده کرد. به طور معمول، تنها کمتر از پنج درصد فیروزه‌های استخراج شده نیازی به درمان ندارند.

بر این اساس نگین، انواع فیروزه عجم نیشابوری را می‌توان در گونه‌های مختلفی شامل موارد زیر یافت:

• فیروزه نیشابور طبیعی

نوعی از فیروزه است که تحت هیچ گونه عملیات بهسازی و درمان قرار نگرفته است. این نوع فیروزه بسیار نادر می‌باشد زیرا همانطور که گفته شد کمتر از 5% کل فیروزه‌های استخراج شده در جهان چنان کیفیت بالایی دارند که تحت هیچ درمانی قرار نگیرند. به همین دلیل یک نگین فیروزه نیشابوری طبیعی قیمت بسیار بالایی دارد. توجه داشته باشید که فیروزه طبیعی اگر در معرض نور، مواد شوینده، عرق بدن و روغن قرار بگیرد، تغییر رنگ می‌دهد.

• فیروزه نیشابور تقویت شده (Enhancement)

در این روش بهسازی، برای بهبود رنگ و درخشندگی فیروزه، آن را تحت درمان الکتروشیمیایی قرار می‌دهند؛ اما هیچ رنگ یا رزینی به سنگ طبیعی اضافه نمی‌شود و بافت سنگ به صورت کامل حفظ می‌شود. فیروزه تقویت شده نزدیک‌ترین حالت به سنگ طبیعی را دارد.

• فیروزه نیشابور مقاوم سازی شده

در این روش، فیروزه نیشابور برای افزایش دوام و سخت‌تر شدن سنگ، تحت اشباع قرار می‌گیرد. همانطور که گفته شد، اکثر فیروزه‌ها پس از استخراج بسیار متخلخل هستند. طی فرآیند مقاوم‌سازی، اپوکسی با فشار بالا به سنگ متخلخل وارد می‌شود. پلیمرهای بی‌رنگ باعث تثبیت مواد درون فیروزه شده و باعث می‌شوند درجه سختی سنگ بالا رفته و صنعتگر راحت‌تر بتواند فیروزه را تراش دهد. مقاوم‌سازی یک روش درمانی قابل اعتماد و با ثبات مناسب است. با استفاده از این روش بسیاری از فیروزه‌های گچی و بی‌ارزش می‌توانند به کیفیتی برسند که در جواهرات مورد استفاده قرار بگیرند.

• فیروزه نشابور تقلبی

بسیاری از فیروزه‌هایی که در بازار موجودند، تقلبی هستند. روش‌های مختلفی برای تقلب در فیروزه وجود دارد. گاهی اوقات سنگ‌های دیگری مانند هاولیت و مرمر را به رنگ فیروزه‌ای رنگ می‌زنند و آن را به فروش می‌رسانند. در روشی دیگر، فیروزه با کیفیت پایین را به صورت پودر درآورده و با رنگ آبی و اپوکسی مخلوط می‌کنند. سپس آن را به صورت مهره درمی‌آورند. سنگی که به این روش به دست می‌آید، از نظر فنی فیروزه محسوب نمی‌شود و نوعی تقلب است.

انواع فیروزه نیشابور

قبل از اینکه به بررسی انواع فیروزه عجم نیشابور بپردازیم، باید در مورد اینکه فیروزه چگونه در طبیعت وجود دارد، اطلاعات بیشتری ارائه دهیم.

فیروزه به دو صورت در طبیعت وجود دارد. اولین صورت، فیروزه خاکی است. فیروزه خاکی به گونه‌ای آزاد در دل خاک وجود داشته و پرداخت شده و درخشان است. اولین فیروزه‌هایی که در طبیعت پیدا شدند، فیروزه خاکی بودند. فیروزه خاکی بیشتر در مسیر آب‌ها وجود دارد و روشن‌تر و درخشان‌تر از نوع دیگر است.
صورت دوم، فیروزه سنگی است. این نوع فیروزه در دل سنگ وجود دارد و باید آن را با دیلم و چکش از دل سنگ بیرون کشیده و پرداخت کنند تا درخشان شود و جلوه و نمود خود را نمایان سازد. این نوع فیروزه ارزان‌تر از نوع اول است.

فیروزه به دست آمده از معادن نیشابور، از لحاظ شکل ظاهری به دو دسته عجمی و شجری تقسیم‌بندی می‌کنند.

بیشتر بخوانید: راهنمای خرید انگشتر فیروزه

• فیروزه عجم

فیروزه عجمی، فیروزه‌ای کاملاً صاف و بدون رگه با رنگ آبی آسمانی خاص است. رگه‌های موجود در فیروزه به دلیل کمبود آهن و کمی وانادیوم ایجاد می‌شوند. فیروزه‌ای که فاقد این رگه‌ها است، مورد تحسین‌ترین نوع فیروزه در جهان است. از آنجا که این نوع فیروزه از ایران نشأت می‌گیرد و در کشورهای عربی و حوزه خلیج فارس محبوبیت زیادی دارد؛ حاشیه نشین‌های حوزه خلیج فارس به آن لقب فیروزه عجمی را داده‌اند.

انواع فیروزه عجم نیشابوری بدون رگه، بسیار تمیز و معمولاً گرانتر از فیروزه شجر هستند. رنگ فیروزه‌ای آن آبی غنی‌تر است و در نتیجه قیمت و ارزش آن بالاتر می‌باشد. فیروزه عجم نیشابور یکی از نادرترین انواع سنگ فیروزه در جهان است و شاید یکی از دلایل گرانی آن همین باشد. آنچه در مورد این سنگ جالب است این است که تاج معروف ناپلئون بناپارت که به ملکه خود هدیه داد با فیروزه عجم نیشابور تزئین شده بود.

از لحاظ تاریخی، Persian Turquoise یا فیروزه ایرانی به فیروزه robin’s-egg یا آبی آسمانی که فاقد ماتریس قابل مشاهده است، گفته می‌شود؛ به این معنی که این سنگ فاقد رگه سیاه یا قهوه‌ای است که معمولاً در فیروزه استخراج شده در آمریکا یافت می‌شود.

• فیروزه شجری

فیروزه شجری به نگینی از انگشتر فیروزه گفته می‌شود که دارای رگه‌هایی از رنگ‌های مختلف است. این رگه‌ها در حقیقت ناخالصی‌های خاک فیروزه‌ای است که در بافت سنگ وجود دارد و جلوه خاصی به این سنگ می‌بخشد. رنگ رگه‌ها در فیروزه نیشابور معمولاً سیاه، قهوه‌ای یا طلایی است که به طور نامنظم روی سنگ فیروزه دیده می‌شود. این ویژگی تنوع زیادی در انواع سنگ فیروزه ایجاد می‌کند.

از آنجا که این رگه‌ها به شاخ و برگ درخت شباهت دارند و در عربی به درخت شجر گفته می‌شود، به این نوع فیروزه، شجری گفته می‌شود و در میان اعراب از محبوبیت کمتری برخوردار است اما در ایران و باقی کشورهای دنیا این موضوع صادق نیست و فیروزه دارای رگه هم محبوبیت خاص خود را دارد. به عنوان مثال در کشور آمریکا فیروزه رگه‌دار که به آن فیروزه عنکبوتی گفته می‌شود، محبوب‌تر از فیروزه بدون رگه است.

قیمت فیروزه شجری بسته با اینکه رگه‌ها‌ی روی آن چقدر منظم بوده و چقدر شفاف و زیبا به نظر می‌رسند، متغیر است. هرچقدر رگه‌ها‌ منظم‌تر و شفاف‌تر بوده و شباهت بیشتری به شاخ و برگ درخت داشته باشند، قیمت فیروزه شجری بالاتر می‌رود. نیشابور دارای نوعی فیروزه است که رگه‌های روی آن طلایی رنگ هستند و قیمت و ارزش بسیار بالایی دارد. یکی از عوامل مهم در ارزیابی سنگ فیروزه رگه‌هایی از این دست است که به دلیل رنگ و ترتیب آن‌ها می‌تواند ارزش فیروزه ایرانی را کم یا زیاد کند.

دسته بندی فیروزه ایرانی

ایرانی‌ها فیروزه را به سه دسته تقسیم می‌کنند. به سنگ‌های حلقه‌ای ظریف، انگشتری گفته می‌شود. سنگ‌های فیروزه‌ ایرانی با کیفیت متوسط ​​را بارخانه می‌نامند و سنگ‌های فیروزه ایرانی که کم رنگ، مایل به سبز یا دارای لکه‌ها و رگه‌های است، عربی نامیده می‌شوند. به طور سنتی، سنگ‌های آبی درخشان و بدون رگه در خاورمیانه ترجیح داده می‌شود. امروزه فیروزه ایرانی در انواع سایه‌ها و رگه‌ها را می‌توان در جواهرات یافت و از زیبایی کلاسیک آن بهره‌مند شد.

فیروزه جزء اولین سنگ‌های قیمتی است که انسان آن را استخراج کرده است. این سنگ زیبا در طول تاریخ طرفداران بسیار زیادی داشته و همچنان دوست‌داران خاص خود را دارد. معادن فیروزه در جهان محدودند و تنها چند کشور هستند که دارای معدن فیروزه می‌باشند. ایران جزء معدود کشورهایی است که معدن فیروزه دارد. معادن فیروزه ایران که در شهر نیشابور استان خراسان رضوی واقع شده‌اند یکی از بهترین فیروزه‌های جهان را پرورش می‌دهند.

به همین دلیل به فیروزه ایرانی، فیروزه نیشابوری هم گفته می‌شود. کیفیت فیروزه نیشابوری به اندازه‌ای است که گاهی کشور ایران در بین دوستداران سنگ‌های قیمتی با نام فیروزه‌اش شناخته می‌شود. فیروزه نیشابوری به دو دسته عجمی و شجری تقسیم‌بندی می‌شود.

فیروزه عجمی به فیروزه‌ای گفته می‌شود که دارای رنگ آبی آسمانی درخشان کمی مایل به سبز و بدون هیچ گونه رگه‌ای است. این نوع فیروزه بین کشورهای منطقه مخصوصاً کشورهای عربی خواهان بسیار زیادی دارد.

فیروزه شجری به فیروزه‌ای گفته می‌شود که دارای رگه‌هایی روی سطح سنگ است. این رگه‌ها هر اندازه منظم‌تر و درخشان‌تر باشند، ارزش سنگ بیشتر است. فیروزه نیشابوری گاهی دارای رگه‌های طلایی رنگ است که باعث می‌شود ارزش سنگ بیشتر شده و قیمت آن بالا برود.

متاسفانه معادن فیروزه در بسیاری نقاط جهان و همچنین ایران به دلیل بهره‌برداری نادرست و غیر اصولی در طول تاریخ رو به تخریب بوده و از طرف دیگر، سختی کار استخراج فیروزه از دل سنگ باعث شده است که بسیاری از معادن دست به روش‌هایی بزنند که باعث صدمه به رگه‌های فیروزه موجود در سنگ و خرد شدن آن‌ها شود. امید است که با روش‌های درست و اصولی و جایگزینی روش‌های استخراج مدرن‌تر و علمی‌تر بتوان از باقیمانده فیروزه‌های موجود در معادن به بهترین شکل ممکن نگهداری کرد.